Γράφει η Πέρσα Ζηκάκη // *
Αφορμή γραφής για όσα παρακάτω θα διαβάσετε μου έδωσε η ταινία «Αόρατη κλωστή» που είδα. Δεν θέλω να κάνω εδώ κριτική για το έργο δεδομένου ότι αυτή έχει ήδη γίνει από τους αρμόδιους κριτικούς ταινιών. Θα σταθώ όμως στο σημαντικό εκείνο κομμάτι που αναφέρεται στη σημειολογία του κινηματογράφου (τη μελέτη δηλαδή του κινηματογράφου σαν ενός συστήματος αξιοπρόσεκτων σημείων), και που κατά την προσωπική μου άποψη δίνει τεράστια βαρύτητα στην όλη αισθητική της κάθε ταινίας. Ας μη ξεχνάμε ότι ο κινηματογράφος είναι η τέχνη που συνδυάζει και συγχωνεύει μέσα της κι άλλες τέχνες. Δεν θα επεκταθώ πάνω σ’ αυτό γιατί θα ξεφύγω ίσως από το σκοπό που με ώθησε στο να γράψω αυτές τις σκέψεις μου επάνω στην σημειολογία του κινηματογράφου και το ρόλο της σ’ αυτόν, δεδομένου ότι το ψυχολογικό αντανακλαστικό προηγείται από την ψυχολογική συγκίνηση.
Βασικό ρόλο στη σημειολογία παίζει αυτό που ονομάζουμε «συμπαραδήλωση» (connotation) ή συνειρμική, ή από πρόθεση σημασία μιας σκηνής, μιας έκφρασης μαζί με τις ιδέες αλλά και τις συσχετίσεις της. Αυτό στην ουσία είναι που καθηλώνει τη σκέψη αλλά και το βλέμμα του «έμπειρου» θεατή στην κάθε ταινία που βλέπει.
Θεωρώ ότι ο κινηματογράφος είναι πιο κοντά στη λογοτεχνία απο οποιαδήποτε άλλη τέχνη, χωρίς μ’ αυτό να θέλω να πω ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε το βιβλίο. Αλλά ποιος μπορεί να κρίνει τι είναι αυτό που κάνει μία τέχνη αξιότερη από μια άλλη;
Στη σημειολογία εμπλέκεται και η Αισθητική, γιατί είτε εστιάζουμε στο σημείο, είτε στο σύνολο, εν τούτοις τα συναισθήματα που γεννιούνται αποτελούν ένα αλληλοσυσχετιζόμενο σύνολο. Κι εδώ υποχρεωτικά θα αναφερθώ στις (Correspondances) τού Μπωντλαίρ αλλά και όλης της σχολής των Γάλλων συμβολιστών ποιητών μετά τον Μπωντλαίρ, που έκαναν την παραπάνω αντίληψη μία από τις κυριότερες αισθητικές αρχές.
Η σημειολογία του κινηματογράφου προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα, αν και μέχρι ποιο σημείο η κινηματογραφική κριτική κι αισθητική μπορούν να αποτελέσουν μια ειδική περιοχή τής γενικής επιστήμης τών σημείων.
Αν δεν καταλάβουμε τους κώδικες ή τους τρόπους έκφρασης που επιτρέπουν την ύπαρξη του μηνύματος στον κινηματογράφο, είμαστε καταδικασμένοι να αποκομίσουμε μαζικές αλλά και σιγμιαίες εντυπώσεις οι οποίες θα μας αφήσουν «ακάλυπτους» από μία άποψη.
Πατέρας της σημειολογίας θεωρείται ο Φερδινάνδος Ντε Σωσσύρ (Ελβετός γλωσσολόγος (1857-1913), ο οποίος πρώτος στο έργο του ‘Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας» προφήτευε τη δημιουργία μιας νέας επιστήμης, τής επιστήμης τής σημειολογίας, η οποία θα επισημαίνει πως τα σημεία είναι εκείνα που πρέπει να μελετώνται πρώτα, από κάθε κοινωνική άποψη. Ο Σωσσύρ είναι ο πρώτος που ανέφερε στο έργο του «Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας», ανάμεσα στις κυριότερες έννοιες, την έννοια τού «σημαίνοντος» και «σημαινομένου», δηλαδή το συμβατικό (αυθαίρετο) συνδυασμό δύο εσωτερικών ψυχολογικών οντοτήτων, μιας εικόνας, ενός ακούσματος ή μιας ιδέας (σημασίας). Οπωσδήποτε ο κάθε προφορικός κώδικας ενισχύει την όποια εικόνα στο μυαλό μας, γι αυτό οι δύο αυτές επιστήμες είναι αλληλένδετες.
Κι ο κινηματογράφος έχει τη δική του γλώσσα, μια γλώσσα όμως χωρίς κώδικα. Μια γλώσσα που χρησιμοποιεί κείμενα, τα σενάρια, που «σημειολογεί» με συνομιλίες με νόημα αλλά και εικόνες, που όταν εστιάζει επάνω τους ο φακός μάς παραπέμπουν σε αυτό που στη θεατρική γλώσσα λέγεται «sub texte» δηλαδή αυτό που κρύβεται «κάτω» από το κάθε κείμενο. Φυσικά μόνο η ανάλυση ολόκληρου τού corpus τής κάθε ταινίας επιτρέπει τη σύνθεση των επί μέρους. Όσο για την εικόνα την οποία βλέπουμε μπορούμε να μη τη βλέπουμε απλά, αλλά να μπαίνουμε, αν μπορούμε, στο σκεπτικό της σημειολογίας τού κάθε σκηνοθέτη. Ναι, ήταν μια ταινία γεμάτη σημειολογία η «Αόρατη Κλωστή» όπως και πολλές άλλες που είχαμε την τύχη να δούμε ή την ατυχία να χάσουμε. Ας είναι. Μερικές αντινομίες ή απορρίπτονται ή αντιστρέφονται, κατά τον ίδιο τρόπο που άλλες μένουν αμετακίνητες και διαρκείς.
* Η Πέρσα Ζηκάκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας γαλλική φιλολογία, ελληνική φιλολογία, (τμήμα ιστορικό αρχαιολογικό). Υπηρέτησε τη Μέση Εκπαίδευση στη Πάτρα, από όπου και συνταξιοδοτήθηκε πριν λίγα χρόνια. Το 2008 κυκλοφόρησε το πρώτο της μυθιστόρημα «Τύψεις και μαργαριτάρια». Το 2009 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Οι κληρονόμοι της σιωπής» Το 2012 το μυθιστόρημα «Πάντα κάτι θα λείπει» Το 2016 κυκλοφόρησε το τέταρτο μυθιστόρημά της «Η Τεθλασμένη».