Γράφει η Χρύσα Νικολάκη // *
Ιστορικότητα
O Αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης διέκρινε το ποιητικό του σώμα σε 3 μέρη. Το φιλοσοφικό, το αισθητικό και το ιστορικό. Σύμφωνα με τον καθηγητή λογοτεχνίας του Πρίνστον, Edmund Keeley, o Kαβάφης υιοθέτησε και μεταποίησε τις ιστορικές αφηγήσεις με σκοπό να αναζητήσει μια νέα μορφή της αλήθειας. Η ερμηνεία αυτή είναι καθαρά υποκειμενική και απορρίπτει την ιδέα της απόλυτης αλήθειας στο σύνολο της ιστορικής πραγματικότητας. Μέσα στην ποιητική παραγωγή του Καβάφη η πολυπληθέστερη αλλά και σημαντικότερη κατηγορία είναι τα ιστορικά του ποιήματα. Όμως πώς συνέβαλε ο μεγάλος ποιητής στην ανανέωση της νεοελληνικής ποίησης; Ο ποιητής αντλεί τα θέματα των ιστορικών του ποιημάτων, χρονικά από την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας, την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή· γεωγραφικά, από την περιοχή όπου εκτείνονται τα ελληνιστικά κράτη των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου. Αυτός ο καινούριος κόσμος, με την πολυπολιτισμικότητα που τον διακατέχει αντιπροσωπεύει μια κορυφαία στιγμή του ελληνικού πολιτισμού. Ο Καβάφης αισθάνεται κληρονόμος αυτού του κόσμου κι επιχειρεί να τον ερμηνεύσει με ποιητικά μέσα.
Στα ιστορικά ποιήματα, ο Καβάφης πετυχαίνει την πανοραμική ανασύσταση μιας μεγάλης ιστορικής περιόδου, μέσα από τη σημειωτική της λεπτομέρειας. Κι αυτό είναι το αποτέλεσμα του ποιητικού ρεαλισμού του Καβάφη, που καταφέρνει ν’ αναδείξει το καθολικό και χαρακτηριστικό μέσα από τη σπουδή του ειδικού και συγκεκριμένου. Αφετέρου, μέσα από τις πολλαπλές αντιστοιχίες και ανταποκρίσεις του αρχαίου με το σύγχρονο κόσμο, προκύπτουν αβίαστα τα διαχρονικά και πανανθρώπινα στοιχεία που συνιστούν την κοινή ανθρώπινη μοίρα. Η κατάκτηση μιας τέτοιας καθολικής προοπτικής επιτρέπει στον ποιητή να ολοκληρώσει, υπό το φως του ιστορικού βιώματος, την ποιητική του ανθρωπολογία και κοσμολογία. Σ’ αυτό το ιστορικό βίωμα και στη διαλεκτική που παράγει βασίζεται η δυναμική των ιστορικών ποιημάτων του Καβάφη: η ιστορία γίνεται ερμηνευτικό κλειδί για να κατανοήσομε τη δική μας εποχή, για να συνειδητοποιήσουμε τους αόρατους παράγοντες που προσδιορίζουν τη ζωή μας και τη θέση μας μέσα στον κόσμο. Και αντίστροφα, η δική μας εμπειρία ζωής γίνεται, με τη σειρά της, ερμηνευτικό κλειδί, για να κατανοήσουμε το ήθος και το πνεύμα της μακρινής εκείνης εποχής, με ανοιχτή καρδιά και «ιστορική αλληλεγγύη».
Ο Καβάφης είναι ο εκφραστής της ελληνικού μοντερνισμού αφού στην ποίηση του συγχωνεύονται ποίκιλλα ρεύματα. Ο Σεφέρης τον παραλληλίζει αναφορικά με το μοντερνισμό του με τον Τζόυς και τον Έλιοτ , ενώ ο ίδιος αναφερόμενος στον εαυτό του καταθέτει: « Ο Καβάφης είναι ποιητής του μέλλοντος, ποιητής υπερμοντέρνος». Με την ποίηση του ήθελε να φέρει κάτι διαφορετικό στον ελληνικό «Παρνασσισμο», όπου αυτό που επικρατούσε ως τις αρχές του 20ου αιώνα ήταν ο πατριωτικός και θρησκευτικός ηθικισμός. Ο Καβάφης εγκαθιδρύει μια μετα-φουκωική γενεαλογία πριν ακόμα γεννηθεί ο Φουκώ. Για να το επεξηγήσουμε αυτό εννοούμε το εξής: Διαβάζοντας τον Καβάφη των «Κρυμμενων» μέσα από τις τελευταίες λέξεις της «Επιθυμίας για γνώση» του Φουκώ μπορούμε να αφουγκραστούμε πώς αυτός ο άνθρωπος που διορθώνει και γράφει πάνω στα γραπτά του λέγοντας: «σαν κ’ μένα καμωμένοι», εάν όντως συνειδητοποιεί κάτι για την κοινωνική και ιστορική συνθήκη την στιγμή εκείνη που γράφει. Αυτό δηλαδή που κάνει ο Καβάφης με το ποίημα του «Κρυμμένα» είναι ό,τι συνειδητοποιεί πώς η βασική συνθήκη δια της οποίας εκείνη τη στιγμή συγκροτεί την υποκειμενικότητα του (του κρυφού ομοφυλόφιλου που πιέζεται να μιλήσει υπαινικτικά και να ελπίσει με αυτοσυνειδησία) είναι ιστορικά διαμορφωμένη και σχετική. Τον Καβάφη δεν τον ενδιαφέρει αν κάποτε θα υπάρξει η τελειότερά κοινωνία . Αυτό που κυρίως λέει είναι ότι θα υπάρξει μια άλλη μορφή κοινωνίας , όπου η σεξουαλικότητα όπως τη γνωρίζουμε δεν θα είναι κεντρικό αναλυτικό ζήτημα της υποκειμενικότητας . Οι σεξουαλικά μη κανονικοί δεν θα ορίζονται έτσι και η συμπεριφορά τους δεν θα είναι κρυμμένη ή μισοκρυμμένη.
Ο Καβάφης είναι ένας ποιητής που γράφει ιστορία σύμφωνα με τον ορισμό του Αριστοτέλη :«Η ποίηση είναι πιο φιλοσοφική και πιο σπουδαία από την ιστορία, επειδή η ποίηση μιλάει περισσότερο για το όλον ενώ η ιστορία για το συγκεκριμένο». Στην ποίηση του επεξεργάζεται στιγμιότυπά της ιστορικής εμπειρίας για να επιτύχει την ανασυγκρότηση του συγχρόνου παρόντος και να το ξεπεράσει. Κάποιες φορές είναι μια απόπειρα να προσδιορίσει την προσωπική του ελληνική γενεαλογία, άλλες φορές η ιστορία του παρέχει τη δυνατότητα να μιλήσει για την δική του σεξουαλικότητα και κάποιες άλλες να επαναφέρει την ανθρώπινη εμπειρία από την ατιμωρησία της ιστορικής παράδοσης. Εν τέλει γράφει μια μετα-μοντέρνα κριτική της ελληνικής ιστορίας επιστρώνοντας την με την προσωπική του αντίληψη του παρελθόντος και των πρωταγωνιστών της ιστορίας. Τα ποιήματα του έχουν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Στους στίχους του κυκλοφορεί ένας ολόκληρος λαός επώνυμων και ανώνυμων ανθρώπων. Μορφές ιστορικές και ψευδοιστορικές, μυθολογικές αλλά και της σύγχρονης του Αλεξάνδρειας. Πάντα τα περιστατικά αφορούν στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας. Μέσα από την επιλογή ανθρώπινων καταστάσεων, ο ποιητής φέρνει τα ιστορικά πρόσωπα της άλλης εποχής πιο κοντά μας και τα κάνει να φαντάζουν γνώριμα, λες και κυκλοφορούν ανάμεσά μας.
Συμπερασματικά, τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη υποδεικνύουν την περίπλοκη σχέση του με το παρελθόν. Κάποιοι σχολιαστές του έργου του θεώρησαν ότι αυτό οφείλεται στην δυσαρέσκεια του σχετικά με το παρόν στο οποίο έζησε. Όμως προσωπικά θεωρώ ότι είναι μια προσωπική φιλοδοξία να διορθώσει τα κακώς κείμενα του παρελθόντος και να χρησιμοποιήσει την ποίηση του ως έναν σπασμένο καθρέφτη , διαθλώντας το παρελθόν, δημιουργώντας μια καινούργια ιστορία από τα παλιά. Επίσης, ως ένα στάδιο πάνω στο οποίο δείχνει την σχέση της ιστορικής αλήθειας και αναγνωρίζει την σημαντική υποκειμενικότητα της ιστορίας. Η ιστοριογραφία είναι μια ερμηνεία και ξεχωριστή αντίληψη των γεγονότων και γι’ αυτό είναι αδύνατον να υπάρξει διαυγής αντικειμενικότητα καθώς ο κάθε ιστορικός καταθέτει την προσωπική του άποψη στο προκείμενο θέμα και γι’ αυτό τον λόγο θα λάβει θέση, μαρξιστική, θρησκευτική ή απλά εκδηλώνοντας την προσωπική του προτίμηση. Η προσωποποιημένη ιστορία στην ποίηση του Καβάφη είναι κυρίως μια ειλικρινής κατάθεση, η οποία αποποιείται την διάσημη ρήση του Τάκιτου ότι : «Όποιος στ’ αλήθεια υπηρετεί την αδιάφθορη αντικειμενική πίστη, οφείλει να μιλάει για τα πάντα, για το σύνολο, χωρίς να εκδηλώνει ούτε αγάπη ούτε μίσος» ανοίγοντας ένα καινούργιο μονοπάτι. Ο Καβάφης είναι σπάνια λανθασμένος καταθέτοντας μια ρεαλιστική λογοτεχνία από ιστορικά γεγονότα.
Αυτό τον κάνει έναν εξαιρετικά ενδιαφέροντα ποιητή επειδή είναι τόσο μπροστά από την εποχή του σε ύφος και τεχνική καθώς προετοιμάζει το έδαφος για τα φιλοσοφικά και λογοτεχνικά ρεύματα που δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί. Τοποθετώντας τον εαυτό του σαν μεσολαβητικό φακό ανάμεσα στο ποια είναι η αλήθεια και τι πραγματικά σημαίνει για τον ίδιο, θολώνει τη γραμμές μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Μέσα στο ποιητικό σύμπαν του Καβάφη το τραγικό διευρύνεται από το ατομικό στο ιστορικό επίπεδο και ανάγεται σε καθολικό νόμο της ζωής και σε συστατικό στοιχείο της δομής του Κόσμου.
Θρησκευτικότητα
Ο Βυζαντινισμός και ο Ελληνισμός δονούν τις ευαίσθητες χορδές της καρδιάς του ποιητή. Για τον Αλεξανδρινό ποιητή δεν υπήρχε δίλημμα για το αν θα χαρακτήριζε τον εαυτό του ιωνικό η βυζαντινό. Ο ποιητής αναφέρει την Εκκλησία ως εκκλησία των Γραικών και όχι των Ελλήνων, δείχνοντας έτσι ότι ταυτίζει τον Ελληνισμό με το Χριστιανισμό. Το χριστιανικό στοιχείο αγγίζει τον ιστορικό ποιητή.
Η ποίηση του Καβάφη έχει πολλά θεολογικά νοήματα και συμβολισμούς για τα οποία έχουν γραφτεί πολλά κείμενα. Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά του θεολογικά ποιήματα είναι τα εξής: Ιγνατίου Τάφος, Το μετέπειτα, Δέησις και Ιερεύς του Σεραπίου. Έχει παρατηρηθεί πώς ο Καβάφης έδωσε έμφαση στην προσωπικότητα του Ιουλιανού, καθώς παρουσιάστηκε σε μια μετάβαση μεταξύ ειδωλολατρικής πίστης και χριστιανισμού. Φαίνεται μάλιστα να ταυτίζεται πολύ με τον Ιουλιανό λόγω των αντιφάσεων συμπεριφοράς μεταξύ ειδωλολατρίας και χριστιανισμού. Ενώ ασπάζεται τις αρχές του χριστιανισμού, γιατί θεωρεί ότι στον Θεό βρίσκει μια βιωματική εμπειρία και παρηγοριά , στέκεται κριτικά απέναντι στον ιουδαϊκό συντηρητισμό. Από την άλλη αγκαλιάζει τον ελληνισμό γιατί ο αρχαίος ελληνικός κόσμος είχε κάποιες αξίες που δεν είχε ο χριστιανισμός. Υπήρχε μια εκλεπτυσμένη ομοφυλοφιλία που η Ελλάδα την είχε εκθειάσει. Ο Καβάφης δεν συντάσσεται ανοιχτά σε καμία πλευρά. Ήταν ένα μείγμα από φαινομενικές αντιθέσεις. Κοσμοπολίτης και ασκητής, αξιοπρεπής και περιθωριακός, ηθικός και διεφθαρμένος, αρχαίος και σύγχρονος, Ευρωπαίος και Ανατολίτης.
Ο άνθρωπος κατά τον Καβάφη, δεν κατευθύνεται από την μοίρα, αλλά συντάσσεται με το βαθμό συμφωνίας του προς τη θεία θέληση, ανάλογα προς τους ανώτερους νόμους. Η ενσυναίσθηση ότι ο βίος του κινείται εκτός αυτού του πλαισίου, του προκαλεί μια ενοχική στάση έναντι του Θεού. Στο ποίημα “Μανουήλ Κομνηνός”, το τελετουργικό που περιγράφεται αναδεικνύει την κυριαρχία του αγώνα κατά των παθών και της αμαρτίας, αλλά και την επιθυμία για μετάνοια απέναντι σε αμαρτήματα. Όπως ο ίδιος αναφέρει: H ελληνιστική εποχή είναι πιο ανήθικος, πιο ελεύθερα και με επιτρέπει να κινήσω τα πρόσωπα όπως θέλω» . η Χριστιανική Αντιόχεια ήταν το θέατρο πολλών ερωτικών του ποιημάτων, αλλά και η πόλη όπου ο αυτοκράτορας Ιουλιανός ο αποστάτης λοιδορήθηκε από τους χριστιανούς εξαιτίας του πουριτανικού του παγανισμού. Αντίθετα ο χριστιανισμός τους ήταν μια μείξη ειδωλολατρικής ελευθεριότητας και νεοπαγούς ευσέβειας. Ο Καβάφης γνώριζε ότι η συνάντηση του ελληνισμού με τον χριστιανισμό είναι η επαφή δυο διαφορετικών κοσμοθεωριών και αυτό είχε ως συνέπεια την απορρόφηση κάποιων στοιχείων ή την απόρριψη τους. Συνειδητοποιώντας ότι η ηδονή έχει ριζοσπαστική δυναμική κοινωνική συμπεραίνει ό,τι η αλήθεια δεν θα πρέπει να ορίζεται με βάση αυτό που η κοινωνία μέσω των θεσμών έχει οριοθετήσει. Τα ποιήματα του ριζικά αντίθετα με την θρησκευτική ηθική, αντικομφορμιστικά, τολμηρά για την εποχή τους, μιλούν για την ελευθερία του έρωτα και για τον απεγκλωβισμό του ανθρώπου από τις κοινωνικές προσταγές.
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Σε αυτό το βιβλίο, που παρουσιάστηκε στις εκδόσεις Όστρια, στις 18 Ιουνίου 2018 , «Συνομιλώντας με τον Καβάφη» συγγράφουν 29 ποιητές . Σημείο αναφοράς τους είτε μέσω του πεζού είτε του ποιητικού λόγου είναι ο Αλεξανδρινός ποιητής Κ.Π.Καβάφης. Η επιμέλεια έγινε από την κ. Κουμανίδου Καίτη, ενώ τιμητική συμμετοχή φέρει και η πολυβραβευμένη Κατερίνα Αγγελάκη Ρούκ με τρία της ποιήματα. Το υπέροχο εξώφυλλο και η προσωπογραφία του Καβάφη που κοσμούν εσωτερικά το βιβλίο είναι εικαστικές δημιουργίες της Καίτης Κουμανίδου, συγγραφέως, εικαστικού και ψυχολόγου. Παραθέτω την ομιλία μου στην παρουσίαση του βιβλίου, στο οποίο συμμετείχα ως ποιήτρια και εισηγήτρια. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Καίτη Κουμανίδου, τον κ.Φιλελέ Δημήτρη και την κ.Γκριτζανόφσκι Νίκη. Τέλος την κ.Δρακουλαράκου για την υπέροχη συνεργασία.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε τόσο δύσκολους καιρούς νέοι άνθρωποι να ακούγονται και να ανοίγουν τα φτερά τους στο λογοτεχνικό στερέωμα. Εύχομαι στην κ. Κουμανίδου που φέρει την υπογραφή αυτής της ανθολόγησης να συνεχίσει το ταξίδι της αυτό προς την Ιθάκη παίρνοντας μαζί της νέες αλλά και καταξιωμένες φωνές, οδηγώντας τες στο φως της δημιουργίας.
* Η Χρύσα Νικολάκη είναι Κριτικός Λογοτεχνίας-Συγγραφέας-Θεολόγος.