Γράφει ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης // *
Οι μουσικοχορευτικές εικόνες στον Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και στον Καπετάν Μιχάλη μπορούν να αποτελέσουν μέρος της πλοκής, του μύθου και των λογοτεχνικών χαρακτήρων των δυο μυθιστορημάτων; Ποιός είναι ο ρόλος του χορού στην Οδύσσεια;
Στον Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά ο μύθος, δηλαδή η ιστορία, επηρεάζεται από τον χορό, καθώς η χορευτική τελετουργία συμβαίνει συχνά εκφράζοντας αισθήματα πόνου, χαράς, έρωτα, πολέμου, ακόμα και ψυχαγωγίας.
Ο χορός έχει ελάχιστη συμμετοχή στην πλοκή κι αυτή που υπάρχει ανιχνεύεται στα πλαίσια της ιδεολογικής σύγκρουσης του αντιθετικού ζεύγους Φύση (Ζορμπάς)-Πολιτισμός (αφεντικό). Η παρουσία του, αλήθεια, είναι μέρος της Φύσης, δηλαδή του ζορμπάδικου χαρακτήρα.[1] Εντούτοις, τα χοροστάσια του Ζορμπά, όπου κι όταν στήνονται, προάγουν την εξέλιξη της πλοκής. Σε αυτά συναντώνται η Ευρώπη, η Ανατολή και η Κρήτηˑ εδώ εναλλάσσονται η παρηκμασμένη τραγικοκωμική φιγούρα της μαντάμ Ορτάνς από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (Ευρώπη), το σαντούρι του Ζορμπά (Ανατολή) και η κρητική λύρα με τα γερακοκούδουνα και τον κρητικό χορό (Κρήτη). Αυτές οι περιγραφές φανερώνουν τη συνύπαρξη της αστικής και της αγροτοποιμενικής κοινωνίας της Κρήτης, καθώς και την μεταξύ τους αλληλεπίδραση.
Όσον αφορά στους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες, η κινηματογραφική μεταφορά και η μουσική επένδυση του Μίκη Θεοδωράκη συνέβαλαν στην ταύτιση του χαρακτήρα του Ζορμπά με το χορό. Αυτός ήταν και ο στόχος του συγγραφέα, καθώς ο φτωχός Ζορμπάς αντιπροσωπεύει την μεγάλη ψυχή του ελληνικού λαού και των απλών λαϊκών ανθρώπων, γενικότερα. Αντίθετα, το «αφεντικό» – που δεν ξέρει χορό – αντιπροσωπεύει τη λογική, καθώς και την πολιτισμένη, οικονομικά εύρωστη αστική τάξη.[2]
Στον Καπετάν Μιχάλη ο χορός έχει ηθογραφική λειτουργία και δεν επηρεάζει το μύθο, την πλοκή και τους χαρακτήρες του μυθιστορήματος.[3] Μέσω της περιγραφής των ηθών και των εθίμων της αγροτοποιμενικής κρητικής κοινωνίας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το χορό στα πλαίσια της ανάδειξης συγκεκριμένων σχέσεων των πρωταγωνιστών, καθώς και της πολεμικής σύγκρουσης Τούρκων και Ελλήνων. Οι σχέσεις που τονίζονται είναι η ερωτική του καπετάν Πολυξίγκη και η τυραννική του καπετάν Μιχάλη με την οικογένειά του και τους τζουτζέδες. Η πολεμική σύγκρουση υπονοείται από την παρουσία στο υπόγειο του καπετάν Μιχάλη των εκπροσώπων των τριών εμπλεκόμενων γεωγραφικών περιοχών, δηλαδή της Κρήτης (Βεντούζος ο λυράρης και Φουρόγατος ο χορευτής), της Τουρκίας (φτωχός Τούρκος, Εφεντίνα Καβαλίνα) και της Ελλάδας (αδύναμος κανταδόρος κιθαρίστας, Μπερτόδουλος). Με τον τρόπο αυτό, ο συγγραφέας υπαινίσσεται τόσο την υπάρχουσα διαμάχη Κρητικών και Τούρκων όσο και την αδυναμία βοήθειας από την Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα μειώνει τον Τούρκο κατακτητή υποβιβάζοντας τον εκπρόσωπό του σε γελωτοποιό.
Στην Οδύσεια η ποίηση του Καζαντζάκη λειτουργεί ως μουσικό χαλί, το οποίο ο συγγραφέας δημιουργεί με την ακουστική εικόνα της αρχέγονης μουσικής που έχει ως όργανο την κρητική λύρα. Ταυτόχρονα, μαζί με το μέλος συνυπάρχει και η όρχησις, καθώς ο συγγραφέας περιγράφει με χορευτικές εικόνες τον πρωτεϊκό χορό μιας πρωτόγονης κοινωνίας («σερτό χορό», «αλογοκαύκαλη βροντόλυρα»)ˑ εικόνες οι οποίες ενισχύονται με τις γνωστές κρητικές χορευτικές εκφράσεις, («στον κάβο του χορού», «στην κουντούρα»). Αυτή η πρωτόλεια μήτρα του χορού, η οποία ικανοποιεί την πανανθρώπινη διαχρονική ανάγκη έκφρασης συναισθημάτων μέσω της χορευτικής μυσταγωγίας, όπως προαναφέρθηκε, είναι η μινωική Κρήτη.[4]
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο «ποιητικός βηματισμός» της Οδύσειας ενίοτε γίνεται «χορευτικός», καθώς η χορευτική τελετουργία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της μινωικής λατρείας.
Βιβλιογραφία
- Πολίτη Τ., Η ανεξακρίβωτη σκηνή, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2001.
- Tonnet H., Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος, μτφρ Μαρίνα Καραμάνου, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1999.
- Φιλιππίδης Σ.Ν., Έξι και ένα μελετήματα για τον Νίκο Καζαντζάκη, εκδ. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2017.
[1]. Τ. Πολίτη, Η ανεξακρίβωτη σκηνή, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2001, σ. 19-20.
[2]. Σ.Ν. Φιλιππίδης, Έξι και…,ό.π., σ. 108.
[3]. H. Tonnet, Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος, μτφρ Μαρίνα Καραμάνου, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1999, σ. 274-281.
* O Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος