Γράφει ο Ν. Μπιλανάκης // *
Λαέρτης : «Γεια σου Οφηλία, και θυμήσου αυτά που σου είπα.»
Οφηλία : « Στη μνήμη μου είναι κλειδωμένα και το κλειδί θα το ‘χεις ο ίδιος.»
Άμλετ, ΠΡΑΞΗ A’ ΣΚΗΝΗ 3
Η μνήμη, όπως και η αίσθηση του χρόνου, δεν είναι προεγκαταστημένη στον νου του ανθρώπου. Γιατί στην αρχή, όλα είναι άχρονα και ο χρόνος δεν έχει ακόμα χωρισθεί σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Όλα βιώνονται σε ένα συνεχές, αιώνιο παρόν. Στην άχρονη αυτή φάση, το κάθε ανθρώπινο βρέφος βρίσκεται σε μια κατάσταση παραδείσιου συγκυτίου με την μητέρα του, διαπλέοντας ακόμα τη χώρα εκείνη όπου όλες οι ανάγκες και όλες οι επιθυμίες γεννιούνται συνοδευόμενες από την ικανοποίηση τους, που συμβαίνει αυτοστιγμεί.
Η συνακόλουθη εξέλιξη κάθε ανθρώπου συντελείται μέσω του διαχωρισμού του, της διάκρισης του από το ενωτικό συγκύτιο με τη μητέρα, και της εξορίας του από τον παράδεισο. Διαχωρισμός και εξορία που δημιουργούν απώλεια και εγγράφουν απουσία και έλλειψη στον νεογέννητο άνθρωπο. Απουσία και έλλειψη, που θα συνειδητοποιείται κάθε που η μητέρα θα ματαιώνει την ικανοποίηση των επιθυμιών του βρέφους. Η διαδοχή αυτών ικανοποιητικών και ματαιωτικών γεγονότων είναι που θα προκαλέσει, όμως, την εκκίνηση της εμπειρίας του εαυτού και των ορίων του, του άλλου και της διαφοροποίησης από αυτόν. Και εν τέλει του ίδιου του χρόνου, αφού η απαρτίωση αυτών των εμπειριών, θα οδηγήσει το βρέφος στην αναγνώριση του παρελθόντος ως μνήμης, της προσδοκίας ως μέλλοντος αλλά και της ενεστώσας περιόδου ως διακριτό παρόν. Με αυτό τον τρόπο, οι ενστικτώδεις βιολογικές ανάγκες του βρέφους, που είτε ικανοποιούνται είτε ματαιώνονται, θα μετασχηματιστούν σε ψυχολογικές και θα συντελέσουν στη δόμηση του βρεφικού Εγώ και στην εκκίνηση της μνήμης που θα εμπεριέχει τον χρόνο.
Η μνήμη, λοιπόν, θεμελιώνεται και εκκινεί ο χρόνος του ανθρώπου χάριν της πρώτης συνάντησης του με τον πιο σημαντικό Άλλον, την μητέρα του. Αργότερα, στην πορεία της ζωής του, το ανθρώπινο όν θα συναντήσει πολλούς άλλους ανθρώπους, θα περπατήσει πολλούς τόπους και θα διαπραγματευτεί πολλές ιδέες. Οι συναντήσεις του αυτές, η αλληλεπίδραση του με τους άλλους και το περιβάλλον, όλο αυτό το βιωμένο υλικό θα καταχωρηθεί στον νου του, εμπλουτίζοντας την μνήμη του. Η μνήμη, πάντα προσωπική, θα εμπεριέχει όσα συνέβησαν σε αυτές τις συναντήσεις, θα μαρτυρεί τον παρελθόντα χρόνο του.
Η μνήμη όμως δεν εμπεριέχει απλά το παρελθόν. Η μνήμη έχει το επιπλέον χρέος να νοηματοδοτήσει το παρελθόν, κάνοντας τον εγκλεισμένο σε αυτό χρόνο, να αποκτήσει νόημα. Η μνήμη αποτελεί ένα διαρκές εργοτάξιο μέσα στο οποίο το άτομο εγγράφει και δομεί τις αναμνήσεις του, τις ανακαλεί και ερμηνεύει τις νοηματικές συνηχήσεις και αντιφάσεις αυτών των μαρτυριών, συλλαμβάνοντας τα τυχόντα κενά και εξηγώντας τα ανεξήγητα. Στη διαδικασία αυτή δεν ανακαλούνται απλά από μια τράπεζα παρελθούσης μνήμης, με τρόπο παθητικό, κάποια θραύσματα βιωμένης πραγματικότητας, αφού αυτά επαναφερόμενα, ερμηνεύονται και έτσι αλλοιωμένα και πλέον νοηματοδοτημένα, εναποτίθενται πάλι πίσω στις μνημονικές κρύπτες τους, που πλέον δεν εμπεριέχουν μόνο ράκη παλαιών εμπειριών αλλά και τμήματα νεο-ανασκευασμένων εμπειριών. Με την ανάμνηση επαναμορφοποιούμε τα στοιχεία της μνήμης μας σε περίπλοκες κατασκευές που εμπεριέχουν και βιωμένο υλικό και κατασκευασμένα “άλλοτε” και “αλλού”, έτσι που όλα μαζί να δένουν και να νοηματοδοτούν το ιστόρημα της ζωής μας, να οδηγούν σε ένα συμπέρασμα και να αποτελούν την δική μας αλήθεια.
Το μέλλον μετασχηματίζεται σε παρόν, το εφήμερο παρόν δημιουργείται και ταυτόχρονα αποχωρεί και όλα μετασχηματίζονται σε παρελθόν, που πρέπει στη μνήμη μας να φυλάσσεται. Η μνήμη μας, όμως, σαν κάθε νοητική λειτουργία, υπόκειται στην φθορά της ύλης που εδράζεται. Για να μην μιλήσουμε για τις ειδικές περιπτώσεις αστοχίας υλικού. Η αρτιμέλεια και η λειτουργικότητα της μνήμης μας, είναι μοιραίο συνεχώς απειλείται! Η μνήμη είναι άκρως απαραίτητο να διαφυλαχθεί όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο άθικτη, για να μπορέσει να διαδραματίσει τον σημαντικό της ρόλο, να επιτρέψει δηλαδή στο πρόσωπο που την κατέχει να στηριχτεί σε αυτήν και να συνεχίσει να θρώσκει, να εκτυλίσσεται προς τα πάνω ως κισσός, περιελισσόμενος τριγύρω της. Η απάλειψη της μνήμης ενός ατόμου σημαίνει απάλειψη του διαφυλασσόμενου εντός της χρόνου και ευθεία αμφισβήτηση του ιδιωτικού του χώρου. Και απώλεια της αληθείας του. Πόσο ένας άνθρωπος, αλήθεια, παραμένει ο ίδιος άνθρωπος όταν φτάνει να ξεχάσει τους ανθρώπους, τους τόπους και τις ιδέες που τον έφεραν ως εδώ; Από πόση λησμονιά και πάνω παύει ο άνθρωπος να είναι αυτός που ήταν;
Αν εγώ ξεχάσω τους άλλους, κάτι που σε απόλυτο βαθμό θα συμβεί όταν εγώ σταματήσω να ζώ, τότε αυτοί θα πάψουν να υπάρχουν, έστω σαν (μετα)φερόμενη από εμένα μνήμη. Απαλείφονται και χάνονται και οι άλλοι, αν πάψω εγώ να τους θυμάμαι και σαν περιουσιακό φορτίο να τους κουβαλώ! Η μνήμη λοιπόν αποτελεί διαδικασία που μεταφέρει τους άλλους. Και όσο αυτοί θα υπάρχουν, ως μνήμη μου, τόσο και εγώ που τους μεταφέρω, θα συνεχίσω να υπάρχω. Αν αυτοί πάψουν να υπάρχουν, πως θα συνεχίσω να υπάρχω εγώ;
Αν κάποιος ξεχαστεί από τους άλλους, τούτο θα σημάνει ότι δεν υπήρξε ποτέ. Η ολοκληρωτική απάλειψη της μνήμης της ύπαρξης ενός προσώπου, με την καθολική διαγραφή των μαρτυριών που βεβαιώνουν την ύπαρξη του, αποτελούσε εξ άλλου την αυστηρότατη τιμωρία που επέβαλλε κάποτε η Σύγκλητος στην αρχαία Ρώμη στους τρομερότερους των παραβατών του νόμου, και λεγόταν «καταδίκη μνήμης» (damnatio memoriae).
Υπάρχεις όσο σε μνημονεύουν οι άλλοι και αυτοί υπάρχουν όσο εσύ τους μνημονεύεις! Η μνήμη σου εμπεριέχει την αλήθεια σου αλλά το κλειδί της το χουν πάντα οι άλλοι!
* Ν. Μπιλανάκης : Είναι γιατρός, ψυχίατρος. Ασχολείται με την ερασιτεχνία (ερως+τέχνη) του όπως επίσης και με άλλα σοβαρά ζητήματα, όπως ας πούμε τις λέξεις, το φως και την θάλασσα. Έχει εκδώσει τέσσερα βιβλία του και έχει συμμετάσχει με κείμενα του σε βιβλία άλλων.