Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Κατά καιρούς έρχονται στη δημοσιότητα καινούργια βιβλία που αφορούν την ιστορία της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας, κι’ αυτό γιατί ίσως περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο κράτος του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, η Ανατολική Γερμανία συνεχίζει να αποπνέει μια περίεργη γοητεία για πολλούς, ιστορικούς και πολίτες. Οι εικόνες του Τείχους του Βερολίνου με τα συρματοπλέγματα, τους πύργους σκοπιάς και την λωρίδα του θανάτου, καθώς και οι ιστορίες της παντογνώστριας Υπηρεσίας Κρατικής Ασφάλειας, της επίφοβης Στάζι, συνέβαλαν στο να παγιωθεί η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας στη φαντασία των πολιτών ως το απόλυτο παράδειγμα ενός καταπιεστικού κομμουνιστικού αστυνομικού κράτους. Σε αντίθεση, όμως, με την επιστημονική έρευνα για τη χώρα εκείνη, τα δημοφιλή κυκλοφορούντα ιστορικά βιβλία σπάνια εξετάζουν την ποιότητα ζωής των απλών Ανατολικογερμανών πολιτών. Η Κάτια Χόγερ (Katja Hoyer) έρχεται τώρα επιδιώκοντας να καλύψει αυτό το κενό με το βιβλίο της ‘Beyond the Wall: East Germany, 1949-1990’ (2023), το οποίο ισχυρίζεται πως αποτελεί την οριστική ιστορία του αυτοαποκαλούμενου εργατικού και αγροτικού κράτους. Η αφήγηση της Χόγερ για την ιστορία της Ανατολικής Γερμανίας ξεκινά στη Μόσχα πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εδώ οι αναγνώστες έρχονται σε συνάντηση με αρκετούς Γερμανούς κομμουνιστές που προτιμούν την εξορία για να γλιτώσουν από το μένος των Ναζί. Δύο από αυτούς, ο Βίλχελμ Πικ (Wilhelm Pieck, 1876-1960) και ο Βάλτερ Ούλμπριχτ (Walter Ulbricht, 1893-1973) ανέλαβαν το έργο να σχεδιάσουν αργότερα μια νέα μεταπολεμική τάξη που θα οικοδομούνταν πάνω στα ερείπια της ναζιστικής Γερμανίας. Όταν ιδρύθηκε η Ανατολική Γερμανία, να θυμηθούμε, στις 7 Οκτωβρίου 1949, ο Βίλχελμ Πικ έγινε ο πρώτος της πρόεδρος, αλλά ήταν ο Ούλμπριχτ εκείνος που κατείχε όλη την πολιτική εξουσία ως Πρώτος Γραμματέας και de facto ηγέτης του κυβερνώντος Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος της Γερμανίας (SED). Στη συνέχεια, η συγγραφέας Χόγερ μας ταξιδεύει στη σύντομη ύπαρξη και πορεία της Ανατολικής Γερμανίας, από την οικοδόμηση και τη σταθεροποίηση του κράτους εκείνου στη δεκαετία του 1950, στην εδραίωσή του στη δεκαετία του 1960, στην αργή και σταθερή παρακμή του καθεστώτος από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, έως την τελική και μάλλον απροσδόκητη για πολλούς κατάρρευσή του, το σημαδιακό έτος 1989.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Ο αριθμός των θεμάτων που καλύπτει το βιβλίο είναι εντυπωσιακός. Φυσικά, υπάρχουν πράγματα που θα περίμενε κανείς να διαβάσει σε ένα ιστορικό βιβλίο που αφορά την Ανατολική Γερμανία, όπως είναι η κατασκευή του Τείχους του Βερολίνου το 1961 και οι συνέπειές του, η ανάπτυξη της μυστικής Στάζι και οι ιστορίες οικονομικής παρακμής. Καλύπτονται, όμως, και θέματα που κυμαίνονται από τις εμπορικές συμφωνίες με τη Δύση και την απασχόληση ξένων φιλοξενούμενων εργαζομένων από το κράτος, μέχρι την έλλειψη καφέ το 1977 και την παραγωγή του πανταχού παρόντος αυτοκινήτου Trabant. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αφήγηση της Χόγερ για την δημοφιλή μουσική στην Ανατολική Γερμανία. Λίγοι νεαροί αναγνώστες σήμερα θα είναι εξοικειωμένοι με κάποιες γνωστές μορφές της ποπ μουσικής της Ανατολικής Γερμανίας, αλλά ορισμένοι τραγουδιστές όπως ο Φρανκ Σόμπελ (Frank Schöbel, γεν. 1942) και η Νίνα Χάγκεν (Nina Hagen, γεν. 1955) και συγκροτήματα όπως οι ‘City’ που ιδρύθηκε στα 1972, και οι ‘Puhdys’ από το 1969, γνώρισαν μεγάλη εμπορική επιτυχία και κοινωνική αποδοχή στην Ανατολική Γερμανία. Αγγίζοντας τόσο διαφορετικά θέματα, η Χόγερ η οποία γεννήθηκε στην Ανατολική Γερμανία, παρουσιάζει το ανατολικογερμανικό κράτος ως έναν τόπο που φιλοξενούσε πλούσιο και ενδιαφέρον πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό τοπίο. Η αφήγηση της συγγραφέως συνδυάζει δευτερεύον υλικό με αναφορές από πρώτο χέρι για να προσθέσει χρώμα και υφή στην ιστορία της ζωής της υπό το καθεστώς εκείνο. Ακούμε από απλούς Ανατολικογερμανούς και αποκτούμε εικόνα για τις σκέψεις και τις αντιδράσεις τους στον κόσμο που τους περιέβαλλε. Τέτοιες μικρές ιστοριούλες, ακριβώς, ζωντανεύουν με ενδιαφέρον την αφήγηση της Χόγερ. Διαβάζουμε για ύμνους, επαίνους και δακρύβρεχτες δημόσιες δοξολογίες για τον Ιωσήφ Στάλιν, πώς ένιωθε κάποιος να παρελαύνει σε επίσημες παρελάσεις και πώς ζεστάθηκαν οι φρουροί κάποτε όταν χάλασε η θέρμανση στα παρατηρητήρια του Τείχους του Βερολίνου. Αυτά τα στιγμιότυπα της ζωής πέρα από το Τείχος είναι που θα αιχμαλωτίσουν τη φαντασία των αναγνωστών που θελήσουν να μάθουν και να κατανοήσουν πώς ζούσαν οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι στην Ανατολική Γερμανία.
Ωστόσο, ο τεράστιος αριθμός των θεμάτων που προσπαθεί να θίξει η συγγραφέας, σημαίνει πρακτικά ότι συχνά πρέπει να παραιτηθεί από την σε βάθος ανάλυση πολλών εξ’ αυτών. Η αναφορά της για την εξέγερση της 17ης Ιουνίου 1953, για παράδειγμα, είναι σύντομη. Η πρώτη εξέγερση στο Ανατολικό Μπλοκ, είδε κάπου ένα εκατομμύριο πολίτες σε περισσότερες από εφτακόσιες πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά να εκτονώνουν την οργή τους στον Βάλτερ Ούλμπριχτ (Walter Ulbricht), διαδηλώνοντας για την απομάκρυνση του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος της Γερμανίας (SED), για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, για ελεύθερες εκλογές και επανένωση της Γερμανίας. Μόνο η άφιξη των σοβιετικών αρμάτων μάχης και στρατευμάτων αργά το απόγευμα έσωσε το καθεστώς από τον όλεθρο, και οι ιστορικοί θεωρούσαν εδώ και καιρό αυτή την επίδειξη μαζικής διαφωνίας ένα αποφασιστικό γεγονός στην ιστορία του κράτους, με εκτεταμένες συνέπειες. Άλλα σημαντικά θέματα που είναι κρίσιμα για την κατανόηση της καθημερινής εμπειρίας πολλών στην Ανατολική Γερμανία, όπως οι προσπάθειες του καθεστώτος να προσελκύσει νέους για τον σκοπό του ή η πραγματικότητα της διακηρυγμένης πλήρους χειραφέτησης των γυναικών από το κράτος, δεν λαμβάνουν την προσοχή που τους αξίζει. Ίσως η Χόγερ θα μπορούσε να είχε πάρει απόφαση να προχωρήσει μακριά από την πεπατημένη πορεία των θεμάτων που καλύπτονται από άλλα βιβλία για την Ανατολική Γερμανία.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Η πρόσφατη έρευνα του Samuel Clowes Huneke ‘States of Liberation: Gay Men between Dictatorship and Democracy in Cold War Germany’ (2022), σχετικά με τη μεταχείριση της ομοφυλοφιλίας από το καθεστώς SED θα μπορούσε να έχει συμπεριληφθεί ως ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη. Ο Clowes Huneke διαπίστωσε ότι, αν και η Ανατολική Γερμανία αποποινικοποίησε την ομοφυλοφιλία νωρίτερα από τη Δυτική Γερμανία, το κράτος χρησιμοποίησε κατασκόπους της Στάζι για να διεισδύσει και να ελέγξει τις ομοφυλοφιλικές υποκουλτούρες, θεωρώντας τες ως πιθανή απειλή. Το ‘States of Liberation’ ανιχνεύει τα μονοπάτια των ομοφυλόφιλων ανδρών στην Ανατολική και Δυτική Γερμανία από τον βίαιο απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι τα νυχτερινά κέντρα του σημερινού Βερολίνου. Ακολουθώντας ένα συναρπαστικό καστ χαρακτήρων, από γκέι κατασκόπους και Ναζί επιστήμονες μέχρι queer πολιτικούς και γραφειοκράτες της μυστικής αστυνομίας, το ‘States of Liberation’ αφηγείται την αξιοσημείωτη ιστορία τού πώς τα δύο γερμανικά κράτη καταδίωξαν τους ομοφυλόφιλους άνδρες και πώς αυτοί οι άνδρες αργά, κατά τη διάρκεια δεκαετιών, κέρδισαν νέα δικαιώματα και δημιούργησαν νέες ευκαιρίες για τον εαυτό τους στην καρδιά της Ευρώπης του Ψυχρού Πολέμου. Βασιζόμενος σε ανεκμετάλλευτα αρχεία στη Γερμανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες καθώς και σε προφορικές ιστορίες με μάρτυρες και επιζώντες, ο Huneke αποκαλύπτει ότι η κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία ήταν από πολλές απόψεις πολύ πιο προοδευτική σε queer θέματα από τη δημοκρατική Δυτική Γερμανία.
Επανερχόμενοι στη Χόγερ, η πιο τολμηρή δήλωση που κάνει στο βιβλίο, είναι και η πιο ενδιαφέρουσα. Στην εισαγωγή της, η συγγραφέας δηλώνει ότι θέλει να δείξει ότι η Ανατολική Γερμανία ήταν κάτι περισσότερο από ‘χώρα της Στάζι’ «Είναι καιρός», λέει, «να τολμήσουμε να ρίξουμε μια νέα ματιά στη ΛΔΓ… είναι καιρός να ρίξουμε μια σοβαρή ματιά στην άλλη Γερμανία, πέρα από το Τείχος». Η Χόγερ, ακολουθεί έτσι τα χνάρια μιας μακράς σειράς μελετητών, με πιο αξιοσημείωτη την Βρεττανή ιστορικό Μαίρη Φούλμπρουκ (Mary Fulbrook, γεν. 1951) που προωθούσαν το ίδιο αυτό μήνυμα από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Η Φούλμπρουκ και άλλοι ιστορικοί, συμπεριλαμβανομένων των Paul Betts, Josie McLellan και Jan Palmowski, έχουν δημιουργήσει και δημοσιεύει πλούσιες και εκλεπτυσμένες αναφορές για την κοινωνική και πολιτιστική ζωή στην Ανατολική Γερμανία. Η φιλοδοξία της Χόγερ να καταργήσει αφηγήσεις με επίκεντρο την «Στάζιλαντ» είναι έντιμη ή και αξιέπαινη, αλλά αν πρόκειται για μια τόσο νέα και τολμηρή προσέγγιση είναι θέμα πολύ συζητήσιμο. Είναι λοιπόν αυτή η οριστική ιστορία της Ανατολικής Γερμανίας; Αποτελεί σίγουρα ευρεία και εκτεταμένη μελέτη και θα είναι λίγοι εκείνοι οι αναγνώστες που δεν θα μάθουν κάτι νέο για τη ζωή των πολιτών υπό το καθεστώς SED. Το μεγαλύτερο επίτευγμα του βιβλίου θα είναι να αποκαλύψει σε όσους δεν γνωρίζουν την επίσημη ακαδημαϊκή βιβλιογραφία για την Ανατολική Γερμανία ότι υπήρχε κάτι περισσότερο στη ζωή πέρα από το Τείχος, τα συρματοπλέγματα και τους πύργους επόπτευσης του περιβάλλοντος χώρου.
The post Ανάμεσα στα στρατιωτικά παρατηρητήρια του Βερολίνου first appeared on Fractal.