Γράφει ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης // *
«Αφεντικό, φώναξε, έχω πολλά να σου πω[…] μα δεν τα πάει η γλώσσα μου… Θα τα χορέψω το λοιπόν! […] Έβλεπα το Ζορμπά να χορεύει κι ένοιωθα για πρώτη φορά την δαιμονικιάν ανταρσία του ανθρώπου, να νικήσει το βάρος και την ύλη, την προγονική κατάρα. Καμάρωνα την αντοχή του, τη σβελτέτσα, την περηφάνεια∙ κάτω στην αμμουδιά τα ορμητικά κι αντάμα περίτεχνα πατήματα του Ζορμπά χάραζαν την εωσφορική ιστορία του ανθρώπου».
Νίκος Καζαντζάκης, «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»
Μέσα σε μια παράγραφο ο Νίκος Καζαντζάκης κάνει έναν μη λεκτικό διάλογο∙ ένα διάλογο του σώματος με τα ερωτηματικά της οντολογικής ύπαρξης, του ανθρώπινου βίου, των διαπροσωπικών σχέσεων και συναισθημάτων, καθώς και του Θεού. Όλα αυτά γίνονται με το ΧΟΡΟ που ενώνει την ψυχή και το σώμα χωρίς περιορισμούς, χωρίς προαπαιτούμενα, μόνο με την ρυθμική κίνηση της ανθρώπινης ύλης.
Ο ορθολογιστής Γάλλος φιλόσοφος Καρτέσιος είχε πει: «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Ο Καζαντζάκης μέσω του Ζορμπά απαντά: «Χορεύω, άρα υπάρχω». Δεν είναι τυχαία η λέξη «ανταρσία», δηλαδή η αντίδραση στο δεδομένο (βαρύτητα, υλικότητα) και το ανίκητο που είναι ο θάνατος. Ο καζαντζακικός χορός είναι η ίδια η ζωή που παλεύει σ’ ένα μεταιχμιακό χοροστάσι, «κάτω στην αμμουδιά», καθώς η αμμουδερή παραλία είναι ένα σύνορο γης-θάλασσας. Είναι η μόνη περίπτωση που δεν είναι δεδομένος ο νικητής, η ζωή ή ο θάνατος. Αλλά κι αν νικήσει στο τέλος ο θάνατος ο χορευτής έχει την ικανοποίηση ότι εκείνη τη δεδομένη στιγμή που χορεύει είναι ο νικητής, διότι άδραξε τη στιγμή χαράς που του δόθηκε και επικοινώνησε με τον συνάνθρωπό του, τον εαυτό του και το Θεό.
Τα συναισθήματα που γεννιούνται από αυτό το χορό είναι ανάμικτα και με πολλούς αποδέκτες. Αυτά περιγράφονται από το Αφεντικό που αναφέρει ότι: «Έβλεπα τον Ζορμπά να χορεύει κι ένοιωθα…». Η σκόπιμη επιλογή του συγκεκριμένου χαρακτήρα να μιλήσει τη δεδομένη στιγμή φανερώνει την νίκη του συναισθήματος σε βάρος της λογικής, καθώς το Αφεντικό, που στο μυθιστόρημα αντιπροσωπεύει τη λογική, αφήνει την ψυχή του να εκφραστεί. Είναι φανερό ότι εδώ υπάρχει μια σύγκρουση λογικής-συναισθήματος, καθώς δεν μπορεί ο Ζορμπάς, λογικά, να νικήσει την προγονική κατάρα. Κι όμως το Αφεντικό καμαρώνει (συναίσθημα) «την αντοχή του, τη σβελτέτσα, την περηφάνεια». Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα αντιθετικό δίπολο, έναν καζαντζακικό δυϊσμό. Είναι, όμως, η μόνη σύγκρουση;
Ο χορευτής Ζορμπάς, χοϊκός άνθρωπος της Φύσης, γήινος, αμαρτωλός και το λόγιο Αφεντικό, άνθρωπος του Πολιτισμού, του πνεύματος και της περιοριστικής ανθρώπινης ηθικής. Αυτή είναι η δεύτερη σύγκρουση, η ιδεολογική, η οποία αφορά τη Φύση και τον Πολιτισμό, όπως αναφέρει η Τζίνα Πολίτη στην Ανεξακρίβωτη σκηνήˑ σύγκρουση, η οποία συνυπάρχει σε κάθε άνθρωπο, σε κάθε εποχή. Ο λογοτέχνης Καζαντζάκης χρησιμοποιεί δυο μυθιστορηματικούς χαρακτήρες για να περιγράψει μέσω του χορού, και όχι μόνο (η σύγκρουση αφορά ολόκληρη την κοσμοθεωρία του κάθε χαρακτήρα), αυτό τον δυϊσμό, ο οποίος είναι ένα ακόμα καζαντζακικό λογοτεχνικό αντιθετικό δίπολο. Άλλα αντιθετικά δίπολα είναι: ζωή-θάνατος, γήϊνος-αιθέριος, πόλεμος–ειρήνη, Θεός-διάβολος και ψυχή-σώμα. Με τον τρόπο αυτό, παρουσιάζονται οι τέσσερεις λειτουργικές διαστάσεις του χορού, δηλαδή η θρησκευτική-μαγική, η πολεμική, η ερωτική και η ψυχαγωγική. Αυτές οι διαστάσεις παρουσιάζονται ως δυϊσμοί μέσα από σημειωτικές (ιδέες, όπως ισχύει στο παραπάνω απόσπασμα) και αφηγηματικές (αφηγηματικές ακολουθίες, αυτές περιγράφονται σε άλλα σημεία στο κείμενο) αντιθέσεις. Τέτοιες σημειωτικές αντιθέσεις είναι τα δίπολα: άγιος-δαίμονας (θρησκευτική διάσταση, «δαιμονικιάν ανταρσία»), πόλεμος-ειρήνη (πολεμική διάσταση, ο άνθρωπος-χορευτής που παλεύει με το πανανθρώπινο κακό τη «δαιμονικιάν ανταρσία»), έρωτας-μίσος (ερωτική διάσταση, για την ίδια τη ζωή μέσω του χορού) και γήινος-αιθέριος, ψυχή-σώμα, (η ψυχαγωγική διάσταση του χορού, καθώς ο Ζορμπάς απολαμβάνει αυτό που κάνει), τα οποία συνθέτουν τον ιδιαίτερο καζαντζακικό λογοτεχνικό δυϊσμό.
Η φιλοσοφική διάσταση του μυθιστορήματος οφείλει να αναζητηθεί στην νιτσεϊκή φιλοσοφία, μέσω μιας ακόμα σύγκρουσης. Ο Φρήντριχ Νίτσε δημιουργεί έναν προσωκρατικό άνθρωπο, στον οποίο συνυπάρχει το διονυσιακό μένος του άλογου της ψυχής και η απολλώνεια αρμονία του λόγου. Στο μυθιστόρημα Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά είναι φανερό ότι ο Καζαντζάκης πλάθει έναν «διονυσιακό Ζορμπά» (το συναίσθημα), ο οποίος συνυπάρχει, αλληλεπιδρά και συνλειτουργεί με ένα «απολλώνειο αφεντικό» (η λογική). Με άλλα λόγια, τοποθετεί τα δυο αρχέγονα στοιχεία σε δυο ανθρώπινες μορφές, ενώ αυτά μπορεί να συνυπάρχουν σε ένα χαρακτήρα.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η χορευτική φιγούρα του Αλέξη Ζορμπά είναι ένας κύκλος που το τέλος βρίσκεται στο ακρογιάλι και η αρχή στο λιμάνι του Πειραιά, τότε που κόλλησε το πρόσωπό του στο παχνισμένο από τις ανάσες τζάμι του καφενέ. Η αρχική μορφή είναι αόριστη, θαμπή από τα χνώτα, ενώ η τελική στην παραλία είναι καθαρή, οριστική και αμετάκλητη, γιατί ο χορευτής Ζορμπάς είναι άγιος και δαίμονας συνάμα…
* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός και πολιτισμολόγος. Κατάγεται από τα Χανιά και εργάζεται στο ιατρείο του στο Ηράκλειο Κρήτης. Είναι συγγραφέας πέντε ερευνητικών βιβλίων για την μουσικοχορευτική παράδοση της Κρήτης και χορευτής ελληνικών παραδοσιακών χορών για 36 χρόνια.