Του Jean-Claude Villain // *
Γιάννης Υφαντής
Αν κάποτε, κάποιος ποιητής, ζωγράφος και γιατί όχι φωτογράφος, ή πολύ απλά ένας φίλος θελήσει να κάνει το πορτραίτο του Γιάννη Υφαντή, θα τον παρουσιάσει με τη μορφή του θεού Πάνα. Γιατί αυτό θα του μοιάζει να είναι το πιο εύκολο· αυτό θα του φαίνεται το πλέον φυσικό. Αφού αντικρίζοντας κανείς την όψη του Γ.Υ. , ο νους του πηγαίνει αμέσως, σ’ αυτόν το θεό, τον τρομερό και υπέροχο. Το έργο άλλωστε αυτού του ποιητή, ταυτίζεται απόλυτα με τη φυσική του ύπαρξη, με την αισθαντική του φυσιογνωμία, με τη ζωή του. Αν αυτός που παρατηρεί τον Γ.Υ., μπορέσει εξ αρχής να μπει στην αίσθηση που κουβαλούν τα φυσικά του χαρακτηριστικά (το δασύτριχο μακρυμάλλικο κεφάλι του, η τραγίσια γενειάδα του, το κορμί του αυτό ενός φαύνου), τότε θα έχει βρει σ’ αυτά την ουσιαστική μήτρα, το καλούπι, το σώμα, αυτής της ποίησης που την χαρακτηρίζει το χιούμορ, η λεπτότητα, η γνώση και πριν απ’ όλα ένας μυστικός παγανισμός.
Για τον αναγνώστη, που μοιραία είναι διαποτισμένος με τον υλισμό και την απομυθοποίηση του σύγχρονου σύμπαντος, θα φαινόταν ίσως αναχρονιστικό, αφελές και παιδιάστικο, να βλέπει έναν ώριμο ποιητή να υιοθετεί μια στάση σχεδόν αποκλειστικά μυθολογική για να εκφράσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο και την παρουσία του μέσα σ’ αυτόν.
Η Ελλάδα βεβαίως, υπήρξε ανέκαθεν μια χώρα που είχε το προνόμιο να βγάζει μεγάλους ποιητές. Και για να είμαστε σύντομοι, από τον Όμηρο μέχρι τον Ελύτη, δεν έπαψε να παρέχει αξιόλογα στοιχεία, εννοιολογικά, ιστορικά και μυθικά, αισθητικά και ηθικά, που την κατέστησαν την μεγαλύτερη πηγή αυτού που μέχρι σήμερα εξακολουθούμε ν’ αποκαλούμε «πολιτισμό». Όμως από τον Σωκράτη, όπως τον είδε η νοσταλγία του Νίτσε, ο λόγος διαδέχθηκε τον μύθο, και η εξέλιξη του λόγου γενικότερα και του ποιητικού λόγου ειδικότερα, διέτρεξαν χώρους που δεν υποψιάζεται κανείς, μέχρι το σουρεαλισμό για παράδειγμα, για τον οποίον μεγάλο ενδιαφέρον έδειξαν σπουδαίοι έλληνες ποιητές του 20ου αιώνα. Έτσι συνέβη να μετριαστεί εν μέρει ή να ξεχαστεί, μια άλλη ποίηση, αυτή που ανάγεται στον μύθο και να φανεί από τότε πεπαλαιωμένη ή ακόμα και αφελής. Ο Γ.Υ. λοιπόν επαναπατρίζει τη σύγχρονη ελληνική ποίηση στον μύθο και στη χώρα που γέννησε το μύθο. Τον μύθο (όχι μόνο αναλυόμενο, ερμηνευόμενο, εμβαθυνόμενο, εύπεπτο και σερβιρισμένο ανάλογα με μιαν επεξεργασμένη διαλεκτική), σαν ένα ανώτερο εργαλείο κατανόησης (όπως τον οικειοποιήθηκε για παράδειγμα η ψυχανάλυση), αλλά κυρίως σαν ένα άμεσο όργανο γνώσης και ανα-γνώρισης. Ως προς αυτό ο Γ.Υ. κατέχει μιαν ιδιαίτερη θέση στη σύγχρονη ελληνική ποίηση. Και για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα (και χωρίς υποστηρίγματα), οι συνεχείς μυθολογικές και συμβολικές αναφορές του μας ξαναφέρνουν πίσω στη σύνθετη σκέψη των μεγάλων προσωκρατικών φιλοσόφων της Αρχαιότητας (που άλλωστε ποιητές ήσαν κι αυτοί), σε μια παραβολική αντίληψη του ποιήματος που αιωρείται ανάμεσα στη φαινομενική απλότητα μιας συνηθισμένης παρατήρησης και στο σκοτεινό βάθος ενός Ηράκλειτου. Έτσι δεν πρέπει να τον κατατάξουμε σε μιαν ορισμένη γενιά ή λογοτεχνική σχολή, ακόμα κι αν ο Τορώ, ο Ουΐτμαν, ο Ντύλαν Τόμας ή ο Άλλεν Γκίνσμπεργκ για παράδειγμα, μπορούν να θεωρηθούν μέλη της δικής του οικογένειας.
Στην ποίησή του όπως και στην ζωή του ο Γ.Υ. δεν χρησιμοποιεί λοιπόν τον μύθο σαν ένα διανοητικό όργανο της μόδας, αλλά σαν άμεση βεβαιότητα, σαν μια κατάσταση πνευματικής εφαρμογής, σαν μια μόνιμη στάση προς τον Κόσμο.
Πρέπει να είναι πολύ σοφός (με τον τρόπο των σοφών της Ανατολής από τους οποίους γαλουχήθηκε) ή πολύ παιδί (όπως παρέμεινε) για να κοιτάζει, (πράγμα βεβαίως που κάνει), μια πέτρα, ένα λουλούδι, μια πεταλούδα, ένα δέντρο, τ’ άστρα ή ένα κούτσουρο, κι ακόμη ένα αυτοκίνητο ή μια ηλεκτρική πρίζα, και ν’ αναγνωρίζει σ’ αυτά παρουσίες που ζωντανεύουν από την αχανή αίσθηση της μοναδικότητας, φέρνοντάς μας κοντά στο μυστικό των πραγμάτων, σε στενή σχέση με το σύμπαν μέσα στο οποίο ο άνθρωπος, απλά, δεν έχει παρά να παρατηρήσει για να μάθει, και, δεν έχει παρά να βυθιστεί για να χαρεί.
Χρειάζεται κάτι το προδιαγεγραμμένο; Κάποια τεκμήρια συνενοχής για να βρεθεί κανείς σ’ αυτό τον δρόμο; Αναμφίβολα, διότι ο ποιητής αντιλαμβάνεται τον προορισμό του, κατοικώντας στ’ όνομά του, ακολουθώντας τη βαθειά του αίσθηση, η οποία, δείχνοντάς του αυτό που είναι, του ανοίγει το δρόμο προς αυτό που οφείλει να είναι. Κι εξηγούμαι:
Στην ομηρική γλώσσα, η λέξη Υφαντής σημαίνει τον κατεξοχήν άνθρωπο της τέχνης και πιο συγκεκριμένα αυτόν που υφαίνει, μ’ έναν τρόπο αμφίσημο, καθώς πρώτο συνθετικό της έχει το Υ που σημαίνει το «κρυμμένο» και δεύτερο συνθετικό της τη λέξη φάντης που σημαίνει αυτόν που φανερώνει, που φέρνει στο φως. Κρυμμένο από το φως, φανερωμένο στο φως. Να ακόμη ένα «θέμα φωτός» όπως έγραψε κι ο Ελύτης. Δηλαδή θέμα αποκάλυψης, μια και η λέξη αυτή κατά γράμμα σημαίνει «αυτός που αποκαλύπτει». Και τι σύμπτωση! Ο Γ.Υ. έχει όνομα το Ιωάννης, δηλαδή το όνομα του Ευαγγελιστή Ιωάννη που έγραψε την Αποκάλυψή του μέσα στο ιδιαίτερο φως της Πάτμου. …
Έτσι λοιπόν, ο Υφαντής έχει πλήρως την εμφάνιση ενός θεού του αρχαίου κόσμου, του ίδιου του Πάνα όπως παρουσιάζεται σ’ ένα ωραιότατο γλυπτό της ρωμαϊκής εποχής που εκτίθεται στο Μουσείο Μπενάκη της Αθήνας. Κι ακόμη, να θυμηθούμε το θρυλούμενο («Ο Μέγας Πάν απέθανε! Ο Μέγας Πάν απέθανε!». Αυτή η κραυγή που συμπληρώνει το τέλος ενός απέραντου επίγειου κύκλου…Αλλά, ο Γ.Υ., ο οποίος τόσο φυσιογνωμικά όσο και ποιητικά, μέσα στο έργο του, θυμίζει αυτό τον αρχαίο θεό, έρχεται να μαρτυρήσει ότι, όχι, ο Παν δεν πέθανε, ότι η φωνή αυτού του αρχέγονου και σοφού θεού είναι η φωνή της διάρκειας, η φωνή της μοναδικής σύνθετης διάνοιας του κόσμου, παρά τις προσχώσεις αιώνων κουλτούρας και το υλιστικό προσωπείο του μοντερνισμού.
Jean-Claude Villain
Τα «τραχιά» χαρακτηριστικά του Γ.Υ. είναι πολυάριθμα. Έχοντας πατέρα βοσκό, ο ποιητής έζησε από την παιδική του ηλικία όχι μόνο κοντά στα ζώα και στα φυτά, αλλά παρατηρώντας μονίμως όλα τα μετεωρολογικά φαινόμενα και κυρίως μελετώντας βαθειά τη νύχτα, τον αστερόεντα ουράνιο θόλο. Γεννήθηκε στο Αγρίνιο της Αιτωλίας (σ’ ένα ποίημα εξηγεί ότι το όνομα αυτής της πόλης στη Δυτική Ελλάδα προέρχεται από τη ρίζα «άγριος». Το πατρικό του σπίτι στο χωριό Ραΐνα, είναι μια αγροικία ανοιχτή προς την άγρια φύση. Πρέπει να δούμε τον Γιάννη Υφαντή να ζει εκεί με τρόπο ταπεινό, σε στενή επικοινωνία μ’ όλα τα στοιχεία της φύσης που τον περιβάλλουν, από τα πιο προσωπικά μέχρι τα πιο μεγαλοπρεπή. Να τον δούμε να παρατηρεί ένα φυτό είτε ένα έντομο μ’ ένα μεγάλο μεγεθυντικό φακό προσπαθώντας να ’ρθει σε στενή επαφή με τα ιερογλυφικά των σχημάτων τους και να κατανοήσει το βαθύτερο νόημα της παρουσίας τους μέσα στο άπειρο οικοδόμημα του κόσμου. Γιατί όντας οπαδός του Αναξίμανδρου γνωρίζει ότι μέσα στο άπειρα μικρό περιέχεται το άπειρα μεγάλο κι ότι μέσα στο κοσμικό άπειρο της έναστρης νύχτας βλέπει μεγεθυμένο το νόημα της ύπαρξης ακόμα και του ταπεινότερου όντος.
Όλα είναι αίσθηση για τον Γ.Υ. τον εραστή των άστρων, τον μυημένο στα σύμβολα, τον μαγεμένο από την παρουσία των άπειρων υπάρξεων. Κι αν όλα είναι αίσθηση, οι αισθήσεις πρέπει να είναι σε θέση να συναντούν, ν’ ανακαλύπτουν, να εφευρίσκουν τα σημάδια τους, ώστε να αξιοποιήσουν τις αποκαλυπτικές τους δυνατότητες. Έτσι ο Γ.Υ. είναι ποιητής επειδή μόνο η ποίηση μπορεί να είναι η εσώτατη κι ενορατική, η ιερή και οραματική δύναμη σύλληψης του κόσμου, κι ακόμα η αλληλοσύνδεση και αλληλουχία όλων των μορφών και των στοιχείων της ζωής.
Ο Γ.Υ. βρήκε το δικό του υπέρτατο σύμβολο: ⊙. Τη σημασία αυτής της τελείας στο κέντρο ενός κύκλου, που έγινε η υπογραφή του, την εξηγεί στην ομιλία του κατά την απονομή του βραβείου Καβάφη, στο Κάιρο το 1995: «…αυτό το τελευταίο ποίημα του Καβάφη, αυτό το σύμβολο, έγινε η ιερή μου υπογραφή». Ας θυμηθούμε ότι αυτό το σύμβολο ήταν το ιερογλυφικό του ηλιακού θεού Ρα. Ο κύκλος, σύμβολο του απείρου, της αιώνιας επανεκκίνησης, της ευρείας αλληλουχίας του μεγάλου Παντός, επανέρχεται ακόμη και στη μυθική μορφή του Ουροβόρου (του φιδιού που δαγκώνει την ουρά του) στον οποίο ο Γ.Υ. αναφέρεται σχεδόν μόνιμα.
Παγανιστικός μυστικισμός, πανθεϊσμός, ηδονισμός, αισθησιασμός· όλες αυτές οι ονομασίες συνυπάρχουν για να χαρακτηρίσουν το σύστημα αντίληψης και παρουσίασης αυτής της ποίησης, που πριν γίνει ποίηση, είναι ήδη η στάση του ποιητή μπροστά στον κόσμο.
Δεν εκπλήσσει λοιπόν το ότι αυτή η ηθελημένη σύμπτωση, αυτή η στενή σχέση με τον κόσμο περνάει συχνά από την προσωπική αναφορά, τη βιογραφική, και μάλιστα μη εκδοσμένη, όπως τη δείχνουν ο τόπος και οι χρονολογίες πολλών ποιημάτων, καθώς επίσης και οι τίτλοι στις αφιερώσεις. Γιατί ποια άλλη στάση από την πλήρως υποκειμενική, ποιο άλλο όργανο από το σώμα, θα μας επέτρεπαν να φτάσουμε εκεί; Το σώμα και η ερωτική του δόνηση, δηλαδή ο παλμός της αρμονίας του με ό, τι ζει. Ο Παν δεν είναι παρά αυτή η ακατανίκητη γιορτή του έρωτα που φτάνει μέχρι το ιερό. Το σώμα λοιπόν είναι κι αυτό όπως ο ίδιος ο κόσμος: ένας ναός. «Όλα είναι άγια! ‘Όλα είναι άγια!» φωνάζει ο Κένταυρος στη Μήδεια του Παζολίνι. «Τι ωραίος ουρανός! Δε νομίζεις πως δεν υπάρχει ούτε καν ένα κομμάτι που να μην είναι μέλος αυτού του θεού; Δεν βλέπεις τα χνάρια της ιερής παρουσίας του: σιωπή, μυρουδιά χόρτου ή δροσιά φρέσκου νερού…». Έτσι θα μιλούσε ο Υφαντής.
Δεν θα μπορούσε λοιπόν να κατανοήσει κανείς την ποίηση του Γ.Υ. αν δεν την διαβάσει σα μιαν απόπειρα μεταγραφής – κατ’ ανάγκην περιορισμένη – και κατανόησης του μεγάλου Παντός, μια «μικρογραφία του σύμπαντος» όπως λέει ο ίδιος, κατανόηση διαισθητική και συγκινησιακή (με ολοζώντανες όλες τις αισθήσεις του) που επικαλείται τις μορφές του μύθου σαν την πιο κατάλληλη γλώσσα. Η ποίηση αυτή δεν είναι μόνο κατά γράμμα (ο γάλλος αναγνώστης μη μπορώντας να προσεγγίσει κάποια ποιήματα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα δεν μπορεί παρά μόνο μιαν ιδέα να έχει), αλλά και «πνευματική» μια και δεν μπορεί να ξεχάσει κανείς ότι είναι η έκφραση ενός πνεύματος βαθειά στοχαστικού που ενσαρκώνεται σε σάρκα του κορμιού και σε σάρκα του κόσμου. Είναι αυτό που το 1986 ο Γιάννης Ρίτσος μπόρεσε να συνοψίσει, γράφοντας για την ποίηση του Γιάννη Υφαντή: «είναι η έκσταση του αισθησιασμού και ο αισθησιασμός της έκστασης». Το ποίημά του «Πως ζούμε μυθικά μας διαφεύγει» αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα ποιήματα της φιλοσοφίας του και της ποιητικής του τέχνης.
«Γεννήθηκα δεν ξέρω πότε και πού. Αναζητώντας την ιαματική ομορφιά και την αλήθεια που ελευθερώνει βρέθηκα στους δρόμους της ποίησης:
Νά ’μαι εδώ που το μηδέν δαγκώνει την ουρά του
με ηδονή
και πόνο
νά ’μαι
στο μέσον της αιωνιότητας
στην αρχή και στο τέλος της».
Άρθρο – πρόλογος στο βιβλίο του Γιάννη Υφαντή «Ναός του Κόσμου», που μεταφράστηκε στα γαλλικά από τον Jean-Claude Villain και την Κωνστάνς Ντιμά (εκδόσεις L’ Harmattan,, 2003, Παρίσι).
Τη μετάφραση του προλόγου στα ελληνικά την έκανε η Βάσω Δερμάνη.
* Ο Jean–Claude Villain είναι Γάλλος δοκιμιογράφος και ποιητής