Ένας ιδεολόγος σε εποχή αναζήτησης: Η περίπτωση του ποιητή Ρήγα Γκόλφη

Γράφει ο Αντώνης Χαριστός // *

Ο Ρήγας Γκόλφης, γεννήθηκε στο Μεσολόγγι στις 21 Ιανουαρίου 1882. Το πραγματικό του όνομα ήταν Δημήτρης Δημητριάδης. Θα σπουδάσει Νομικά ενώ θα ανακηρυχτεί και διδάκτωρ στο αντίστοιχο τμήμα. Η επαγγελματική του σταδιοδρομία καθορίστηκε εκ των προτέρων εξαιτίας της ενασχόλησης του πατέρα ως συμβολαιογράφος. Στο λογοτεχνικό στερέωμα θα εμφανιστεί στο 1905 με το σονέτο «Θείος Παλμός» το οποίο δεν περιέλαβε στις ποιητικές συλλογές. Συνεργάστηκε με πληθώρα λογοτεχνικών περιοδικών, κυριότερα εκ των οποίων υπήρξαν ο Νουμάς και η Νέα Εστία¹.  Στο Νουμά θα αναλάβει αρχικά την στήλη κριτικής επί του θεάτρου ενώ θα συνδεθεί με δεσμούς φιλίας με τον Ταγκόπουλο, εκ των πρωταγωνιστών του περιοδικού. Θα συνδεθεί με τους πρωτεργάτες του δημοτικισμού Ψυχάρη, Πάλλη, Εφτιαλιώτη, καθώς και με λογοτέχνες και πνευματικούς άνδρες του αθηναϊκού κέντρου όπως ο Παλαμάς².

«Βρίσκεται στο μεταίχμιο καθώς κινείται ανάμεσα στο τραγούδι και στο ποίημα, προσπαθώντας να συνταιριάσει το παιχνίδισμα του στοίχου με το στοχαστικό περιεχόμενό του, το αφηρημένο με το συγκεκριμένο, την παλαιότερη θεματογραφία με το λυρισμό των νεοτέρων του, τον συναισθηματισμό των νεορομαντικών με τα συνθήματα και τις ιδέες του σοσιαλισμού, την έλλειψη ενός λεπτότερου από τους παλαιότερους του γούστου με την ευπάθεια και την καλαισθησία της νεορομαντικής και νεοσυμβολιστικής σχολής, τους μείζονες παλαμικούς τόνους με τους ελάσσονες νεορομαντικούς, απομένοντας ένας μετασχηματιστής καλαισθησίας κι ένας συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παλαιοπαραδοσιακό πνεύμα και τους παλαιοπαραδοσιακούς τρόπους και στα ανανεωτικά ρεύματα.»³

Ο Ρήγας Γκόλφης έδρασε σε έναν διττό όσο και αντιφατικό κόσμο. Από τη μία πλευρά ο επαγγελματικός του ρόλος ως συμβολαιογράφου, ο οποίος ρόλος όριζε την υποκειμενική υπαγωγή στο Νόμο και την Τάξη και από την άλλη πλευρά, το έργο του μέσα από το οποίο υπερασπίστηκε μαχητικά τόσο το δημοτικισμό σε γλωσσικό και κοινωνικό επίπεδο όσο και τις πρώιμες σοσιαλιστικές ιδέες στον ελλαδικό χώρο. Στόχος η καταπολέμηση των προλήψεων και των ψευδαισθήσεων που κυριαρχούσαν στην ελληνική κοινωνία της εποχής του. Ο Πέτρος Χάρης υπογραμμίζει, «Ήταν ο λυρικός του χαμηλού τόνου, αλλά και ο αδίστακτος, ο οξύς, ο αυστηρός κριτικός, ο σεμνός και αθόρυβος λόγιος αλλά κι ο ασυμβίβαστος δημοτικιστής, που δεν έφτανε βέβαια να γράψει λιβέλους μα και δεν έκανε καμία υποχώρηση, κανένα ελιγμό, καμία παραχώρηση σε όσους ζητούσαν να νοθέψουν τον ορμητικό αγώνα του ψυχαρισμού στις κρίσιμες εκείνες μέρες, του 1905, 1910 και αργότερα.»⁴

Το λογοτεχνικό περιοδικό Νουμάς υπήρξε πεδίο προώθησης ιδεών αλλά και ανοιχτής ιδεολογικής αντιπαράθεσης και κριτικής³. Το μεγαλύτερο μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής του Ρήγα Γκόλφη δημοσιεύτηκε από τις στήλες του εν λόγω περιοδικού. Παράλληλα, η σύνδεσή του με τον «πατέρα» του δημοτικιστικού κινήματος, Ψυχάρη, υπήρξε απόλυτα σεβαστή. Δεν παρέκλινε από τις ενδεχόμενες υπερβολές του τελευταίου. Ένθερμος υποστηρικτής της δημοτικής γλώσσας ανέλαβε την δημόσια εκπροσώπησή του ακόμα και τη στιγμή κατά την οποία, επιφανείς προσωπικότητες της γενιάς του Ψυχάρη όπως ο Καρθαίος, είχαν ολοκληρώσει τον βιολογικό τους κύκλο. Στις προσπάθειες ανανέωσης του πνεύματος του Νουμά στα χρόνια του μεσοπολέμου ο Γκόλφης πρωτοστάτησε, χωρίς ωστόσο να καταφέρει να επεκτείνει τις πνευματικές του αναζητήσεις⁴.

Η λογοτεχνική του παραγωγή περιελάμβανε μεταξύ άλλων, λυρικά ποιήματα, δοκίμια, διηγήματα αλλά και ένα θεατρικό έργο⁵. Μάλιστα το τελευταίο με τίτλο «Γήταυρος» δημοσιεύτηκε στο Νουμά το Δεκέμβρη του 1908. Εισάγει σοσιαλιστικές ιδέες με την παρουσίαση από τη μία πλευρά, την ανερχόμενη αστική τάξη η οποία στο όνομα του κέρδους αντιμετωπίζει τον εργάτη ως αναλώσιμο εξάρτημα ενώ από την άλλη πλευρά η απαίτηση για αστικό εκσυγχρονισμό προβάλλεται μέσα από ρομαντική και ανθρωπιστική οπτική, ώστε η εργατική εκμετάλλευση να λειανθεί με την παραχώρηση δικαιωμάτων. Το έργο εντάσσεται στις πρώτες λογοτεχνικές προσπάθειες να εισαχθούν σοσιαλιστικές ιδέες στον ελλαδικό χώρο περιγράφοντας την καταπίεση και εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και των φτωχών στρωμάτων της αγροτιάς⁶. «Παρατηρήθηκε πως ο Γκόλφης έδωσε μαυτό το σύμβολο των αγώνων της θεσσαλικής αγροτιάς και τη φοβέρα της αγροτικής δύναμης με σοσιαλιστικό πνεύμα»⁷.

Από την άλλη πλευρά, η λυρική του ποίηση περιελάμβανε τέσσερις σημαντικές συλλογές, «Τραγούδια του Απρίλη», «Ύμνοι», «Στο γύρισμα της ρίμας», «Λυρικά χρώματα» με επιρροές από το Σολωμό έως τον Παλαμά⁸. Μάλιστα ο τελευταίος του αφιέρωσε ποίημα στη σειρά «Πολιτεία και Μοναξιά»⁹.

Στην ποίηση του Ρήγα Γκόλφη κυριαρχεί τόσο το εργατικό ζήτημα όσο και το γλωσσικό. Φανατικός υποστηρικτής της δημοτικής όπως προανέφερα, σε γραπτό και προφορικό λόγο. Ωστόσο ξεχώρισε για την λυρικότητα και τη μορφική επεξεργασία των ποιητικών του έργων. Η τεχνοτροπία αντιστοιχούσε στον παραδοσιακό δεκαπεντασύλλαβο στίχο. Ειδικότερα, το 1921 σε συλλογικό τόμο οι ποιητικές του δημοσιεύσεις των ετών 1914-1017 στο Νουμά κυκλοφορούν με τίτλο «Ύμνοι». Σε αυτή τη συλλογή παρατηρούνται ποιήματα μετρικών επιλογών. Το 1930 εκδίδεται η συλλογή «Στο γύρισμα της ρίμας» ενώ λίγο αργότερα θα εκδοθούν τα «Λυρικά χρώματα». Τελευταία ποιητική του σύνθεση υπήρξε το 1952 με τίτλο «Τετράμετρα». Σε αυτή τη συλλογή ο Γκόλφης αποτυπώνει τη σκέψη του σε ίαμβους, ανάπταιστους, τροχαίους και δάκτυλους. Μολονότι η ποιητική του παραγωγή δεν υπήρξε μεγάλη ωστόσο ο Γιοφύλλης έγραψε, «διακρίνουμε μέσα σ’αυτήν την ποιητική παραγωγή μία πορεία γιομάτη ανησυχίες και μια τεχνική με μεταβολές, με μετακτήσεις, με διαφορετικούς προσανατολισμούς, μα πάντα μέσα σε πολύχορδες συμφωνίες. Βρίσκουμε ωστόσο μέσα στο σύνολο του ποιητικού τούτου έργου ένα προσωπικό χαρακτήρα, μία ποιητική δημιουργική ψυχή, αμετάβλητη και επιβλητική».¹⁰

Ο Γκόλφης διακρινόταν για την ποιητική του αίσθηση και το κριτικό του πνεύμα με στόχο να συμβάλει στην πνευματική καθοδήγηση του ελληνισμού σε νέα ηθικά ιδεώδη. Στην ποιητική συλλογή «Λυρικά χρώματα» εξωτερικεύεται ο εσωτερικός του κόσμος με τρόπο μεστό και θερμό. Ο άνθρωπος τίθεται στο επίκεντρο με υπόβαθρο το αίσθημα συγκίνησης. Συγκίνηση η οποία διαβαθμίζεται στη συλλογή από το πρώτο στο τρίτο βιβλίο με σκέψη άδολη και ενθουσιώδης. Οι τόνοι πόνου και μελαγχολίας με τη λυρική ένταση διοχετεύονται στο σύνολο των συλλογών. Η μορφή πυκνή με παλμό «δυνατό και γνήσιο. Ο ποιητής μεταδίδει το αίσθημα άμεσο και ακέραιο, με όλη τη δόνηση του, όπως βγήκε από μέσα του»¹¹

Στα λυρικά του ποιήματα είναι έκδηλος ένας πόνος υπομονετικός και συγκρατημένος. Τα ερεθίσματα για τον ποιητή αποτυπώνουν μύθους, γεγονότα, κίνητρα τα οποία ωστόσο επηρέασαν ελάχιστα τη σκέψη του. Η σημασία τους ενυπάρχει στην αισθαντικότητα τους, στον έντονο ψυχισμό. Ο πόνος, κυρίαρχο μοτίβο όχι όμως και υπονομευτικό της ψυχικής ισορροπίας και αισθαντικότητας. Η υπέρβαση του γίνεται γνώμονας της ποιητικής ψυχής. Τον καταπολεμά μέσα από την έκφραση. Η μορφή των «Λυρικών χρωμάτων» προσθέτει πλαστικότητα και βάθος. Η χρήση της τονικής υπερβολής μέσα από προπαροξύτονες καταλήξεις δίνουν την εντύπωση εξεζητημένων ριμών χωρίς ωστόσο να αποτελεί πρόθεση του ποιητή. Ωστόσο, ο ρυθμός και η συγκίνηση των λέξεων γρήγορα ισορροπεί τον λυρισμό¹².

Σε αντίθεση με το σύνολο των ποιητών της περιόδου οι οποίοι επιχείρησαν να οδηγήσουν την ποιητική παράδοση σε νέες κατευθύνσεις  από αυτές που χάραξαν οι Παλαμάς, Μαλακάσης, Γρυπάρης, ερχόμενοι σε επαφή με ευρωπαϊκά ρεύματα σκέψης επιδιώκοντας την διαμόρφωση μίας ποίησης η οποία θα έμοιαζε περισσότερο κοσμική και εκσυγχρονισμένη, ο Ρήγας Γκόλφης δεν ακολούθησε την εν λόγω πορεία. Δεν δέχτηκε εκπτώσεις ή παρεκκλίσεις στη λυρική ποίηση η οποία εκφράζει την ελληνικότητα σε αντιδιαστολή με τα νέα στοιχεία που εκφράζουν τον υπό διαμόρφωση αστικό πολιτισμό¹³.

Παρά τις επιρροές του δημοτικού τραγουδιού, την ποίησης των Σολωμού-Παλαμά, ο ίδιος δεν προσχώρησε αποκλειστικά σε μία ποιητική μορφή αλλά πειραματίστηκε προσδίδοντας το δικό του προσωπικό στοιχείο στη γραφή του. Ο παραδοσιακός στίχος και ο δεκαπεντασύλλαβος χρησιμοποιήθηκαν ως τεκμήρια παραδοσιακής σύνδεσης. Η σύζευξη του λαϊκού λυρικού στοιχείου με την αγνότητα του δημοτικού τραγουδιού είναι εμφανής στα ποιήματα του¹⁴.

Ήδη από το 1914 η προσκόλληση στην παράδοση αρχίζει και μεταβάλλεται μέσα από την υιοθέτηση νέων τεχνικών. Οι «Ύμνοι», «είναι σειρά από ποιήματα με ποικιλότροπα θέματα, με διάφορες συγκινήσεις, με λογισμούς της πολιτείας, με αισθήματα άφθονα και πανανθρώπινα. Και η μορφή τους ποικίλλει κι ολοένα αλλάζει. Παραμερίζεται τώρα ο πολιτικός στίχος. Και να οι ενδεκασύλλαβοι, οι εννιασύλλαβοι, τα ζευγαρώματα μεγάλων και μικρών στίχων. Κ΄έπειτα τα σονέτα. Σονέτα ενδεκασύλλαβα, σονέτα τεχνικότατα με τις αυστηρά καθιερωμένες ρίμες τους»¹⁵ Πλέον ο λυρισμός θα συνυπάρξει με τα στοιχεία αστικής κουλτούρας, ψυχικής διεργασίας και ανθρώπινων καταστάσεων. Από το 1922 διευρύνεται τόσο η θεματική όσο και η χρήση λεξιλογίου. Επιχειρεί να προκαλέσει συγκίνηση. Η ρίμα αποκτά νέα διάσταση και περιεχόμενο. Στις συλλογές «Στο γύρισμα της ρίμας» και «Λυρικά χρώματα» προσδίδει ρυθμό και ήχο παράλληλα με την ποικιλία θεματικών επιλογών¹⁶.

Στο τελευταίο του έργο «Τετράμετρα» μαρτυρούνται το σύνολο των μορφικών επιλογών του καλλιτέχνη στο στάδιο της ωριμότητας. Εντοπίζουμε τον συνδυασμό του παραδοσιακού δεκαπεντασύλλαβου στίχου με τον ελεύθερο, τη χρήση εξασύλλαβου, επτασύλλαβου και ενδεκασύλλαβου στίχου. Ρίμες στις λήγουσες αλλά και παροξύτονους και προπαροξύτονους τονισμούς. Η θεματική διευρύνεται περιλαμβάνοντας αντιθετικά σχήματα, όπως αισθήματα ανακατεμένα με τις εντυπώσεις από τον αστικό εκσυγχρονισμό, αστικός πολιτισμός/νοσταλγία παράδοσης, χαρά/λύπη^17,18.

Αξίζει τέλος να σταθούμε και στις σοσιαλιστικές ιδέες τις οποίες υπηρέτησε με τη γραφή του. Ο Ρήγας Γκόλφης υπήρξε συνοδοιπόρος των πρώτων ελλήνων σοσιαλιστών. Ωστόσο ο ίδιος δεν υπήρξε συνειδητοποιημένος σοσιαλιστής. Εξάλλου οι οικογενειακές του καταβολές ήταν βασιλικές και αντιβενιζελικές. Μέσα από τη γλωσσική αντιπαράθεση και τη στήριξη στο κίνημα του δημοτικισμού ήρθε σε επαφή με τις σοσιαλιστικές τάσεις της εποχής. Από τις στήλες του Νουμά και τις συζητήσεις με τους Κ. Χατζόπουλο, Γ. Σκληρό και Ν. Γιαννιό «σπούδασε» στις αριστερές ιδέες όχι όμως στον επιστημονικό σοσιαλισμό. Οι τελευταίοι έγραφαν, μεταξύ άλλων, έργα ιδεαλιστικού, σοβινιστικού και πατριωτικού περιεχομένου. Ο Γκόλφης σε αυτά τα πλαίσια επιρροών έγραψε τα ποιήματα, «Πρωτομαγιά», «Ψωμί της πίκρας», «Σκλάβοι της γης», τα οποία αποπνέουν ριζοσπαστισμό όχι όμως εμπνευσμένο από την καθημερινότητα της εργατικής εκμετάλλευσης  αλλά περισσότερο φιλολογική. Το σύνολο της σοσιαλίζουσας λογοτεχνίας της περιόδου υπήρξε περισσότερο εκδήλωση παρά βιωματική αναπαραγωγή μίας κατάστασης πραγμάτων¹⁹.

• ¹Ρήγας Γκόλφης, Ποιήματα, συγκεντρωτική έκδοση, επιμ. Κ. Στεργιόπουλος, εκδ Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα, 2002, σσ. 12, 14, 15
• ²ό.π., σ. 16
• ³ό.π., σ. 21
• ⁴Χάρης Πέτρος, Ρήγας Γκόλφης, Νέα Εστία, τχ 733, Αθήνα (15.1.1958), σ. 71
• ³Αλέξανδρος Αργυρίου, Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του μεσοπολέμου (191801940), τόμος Α΄, εκδ Καστανιώτη, Αθήνα, 2002, σ. 60
• ⁴Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Η προσφορά του Ρήγα Γκόλφη, Νέα Εστία, τχ 733, Αθήνα (15.1.1958), σ. 74
• ⁵Πέτρος, ό.π., σ. 71
• ⁶Ηρακλής Κακαβάνης, Ρήγα Γκόλφη «Γήταυρος». Το πρώτο έργο της ελληνικής σοσιαλιστικής λογοτεχνίας, Ριζοσπάστης, Ένθετη Έκδοση, αρ.φ. 10135, Αθήνα (27.07.2008), σ. 4
• ⁷Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. 75
• ⁸Γκόλφης, ό.π., σ. 29
• ⁹Δημήτρης Γιάκος, Ένας ακόμη απόμαχος, Νέα Εστία, τχ 733, Αθήνα (15.01.1958), σ. 78
• ¹⁰Φώτος Γιοφύλλης, Ρήγας Γκόλφης, Νέα Εστία, τχ 745, Αθήνα (15.07.1958), σ. 1063
• ¹¹Ρήγα Γκόλφη, Λυρικά χρώματα, Νέα Εστία, τχ 103, Αθήνα ( 1.04.1931), σ. 383
• ¹²ό.π., σ. 383
• ¹³Γιοφύλης, ό.π., σ. 1063
• ¹⁴στο ίδιο
• ¹⁵στο ίδιο, σ. 1064
• ¹⁶στο ίδιο
• ¹⁷στο ίδιο, σ. 1065
• ¹⁸Γκόλφης, ό.π., σ. 23
• ¹⁹ Ν. Γιαννιός, Ο σοσιαλισμός του Γκόλφη, Νέα Εστία, τχ 745, Αθήνα (15.07.1958), σ. 1067

* O Αντώνης Χαριστός είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής σχολής ΑΠΘ. Απέκτησε ειδίκευση στη Νεότερη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία. Παράλληλα σπούδασε δημοσιογραφία με κατεύθυνση πολιτική σύνταξη, αρθρογραφία και ρεπορτάζ. Παρακολουθεί μαθήματα Δημιουργικής Γραφής στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του ΕΑΠ.