Γράφει ο Κώστας Λιννός //
Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας θα μπορούσε συμβατικά να διαιρεθεί σε τρεις περιόδους: Στο πρώιμο Βυζάντιο ή ύστερη αρχαιότητα, από το 324 (ίδρυση της Κωνσταντινούπολης) έως τον 6ο αιώνα (κατάρρευση των παραδοσιακών δομών εξουσίας και του αστικού πολιτισμού). Στο μέσο Βυζάντιο, από τον 6ο αιώνα έως το 1204 (κατάληψη της Κωνσταντινούπολης έως το 1261 από τους ιππότες της 4ης Σταυροφορίας). Και στο ύστερο Βυζάντιο, από το 1204 έως το 1453 (πτώση της Κωνσταντινούπολης).
Παρόλο που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν πολύγλωσση και έχει λογοτεχνία γραμμένη στα ελληνικά, λατινικά, κοπτικά, συριακά, εβραϊκά, αρμένικα και σλάβικα, ο όρος Βυζαντινή Λογοτεχνία αναφέρεται κυρίως στην ελληνόγλωσση λογοτεχνική παραγωγή.
Η Βυζαντινή ποίηση, γραμμένη σε λόγια ή λαϊκή γλώσσα, έχει δύο βασικά είδη: Τη μελοποιημένη στην οποία συγκαταλέγονται οι Ύμνοι, τα Σατυρικά τραγούδια και τα Δημώδη άσματα. Και το δεύτερο είδος που περιλαμβάνει όλες τις υπόλοιπες μορφές που είτε απαγγέλλονταν δημόσια είτε διαβάζονταν κατ’ ιδίαν. Πάντως είναι εμποτισμένη αρκετές φορές με ρητορικότητα καθώς και αυτοβιογραφική διάθεση.
Οι κατηγορίες της Βυζαντινής ποίησης είναι οι εξής: Υμνογραφία, Άσματα, Ποίηση για απαγγελία, Επιγράμματα, Θρησκευτική ποίηση, Σατυρική ποίηση, Ένστιχες μυθιστορίες και χρονικά, και διδακτική ποίηση.
Ξεκινώντας με την υμνογραφία, διακρίνονται τρεις περίοδοι: Η πρώτη (4ος – 5ος αιώνας) χαρακτηρίζεται από τα Τροπάρια, με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας. Η δεύτερη (5ος – 7ος αιώνας) από τα Κοντάκια και η τρίτη (7ος – 9ος αιώνας) από τους Κανόνες. Η δεύτερη περίοδος είναι η πιο σημαντική έχοντας στο δυναμικό της τον Ακάθιστο Ύμνο (Τη Υπερμάχω Στρατηγώ), και τον Ρωμανό τον Μελωδό, τον σπουδαιότερο θρησκευτικό ποιητή του Βυζαντίου, του οποίου 85 περίπου Κοντάκια έχουν σωθεί. Στην τρίτη περίοδο ξεχωρίζουν ο Ανδρέας της Κρήτης, ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Κοσμάς ο Μελωδός, ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος και η Κασσιανή.
Σχετικά με τα Άσματα, στα Βυζαντινά χρονικά περιέχονται ποικίλα αποσπάσματα όπως για παράδειγμα το Δημώδες Άσμα που διακωμωδεί τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο. Υπάρχουν επίσης διάφορα κείμενα που βασίζονται στην προφορική παράδοση. Από τον Ακριτικό Κύκλο το παλαιότερο είναι το Άσμα του Αρμούρη (11ος αιώνας), και το πιο αντιπροσωπευτικό αλλά και γενικά από τα πιο διάσημα έργα της βυζαντινής γραμματείας είναι το Έπος του Διγενή Ακρίτα (12ος αιώνας), του οποίου η εγκυρότερη εκδοχή διασώζεται στο Χειρόγραφο του Εσκοριάλ.
Η ποίηση για απαγγελία που προοριζόταν ως επί το πλείστον για δημόσια ανάγνωση, περιλαμβάνει κυρίως Πανηγυρικούς, Μονωδίες, και Εκφράσεις τα οποία απαγγέλλονταν σε επίσημους εορτασμούς, σε ορισμένες τελετές, στα θέατρα, και στα λογοτεχνικά σαλόνια της εποχής. Οι δύο πιο αξιόλογοι εκπρόσωποι των Πανηγυρικών είναι ο Γεώργιος Πισίδης (7ος αιώνας) και ο Θεόδωρος Πρόδρομος (12ος αιώνας). Οι Μονωδίες είναι επικήδεια μοιρολόγια που απαγγέλλονταν σε επιμνημόσυνες τελετές, ή σε άλλες περιπτώσεις θρηνούσαν την απώλεια μια πολιτείας, όπως για παράδειγμα η μονωδία του Μιχαήλ Χωνιάτη (12ος αιώνας) στην οποία θρηνεί την απώλεια της Αρχαίας Αθήνας. Ανάμεσα στις πολυάριθμες Εκφράσεις, η λεπτομερής περιγραφή της Αγίας Σοφίας από τον Παύλο Σιλεντιάριο (6ος αιώνας) και της Εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων από τον Κωνσταντίνο τον Ρόδιο (10ος αιώνας) αξίζει να αναφερθούν.
Τα επιγράμματα είναι είτε αυθεντικές είτε φανταστικές ένστιχες επιγραφές σε μνημεία ή έργα τέχνης ή χαραγμένα σε τάφους. Δεν υπάρχει ούτε ένας βυζαντινός ποιητής που να μην έχει έστω λίγα επιγράμματα στο ενεργητικό του. Στα τέλη του 4ου αιώνα ο Παλλαδάς αναδεικνύεται ως ένας από τους καλύτερους επιγραμματοποιούς. Κι ενώ ο Αγαθίας (6ος αιώνας) και ο Παύλος Σιλεντιάριος αντλούν την τέχνη τους από τα διδάγματα των ελληνιστικών επιγραμμάτων, μια πιο χριστιανική μορφή αναπτύχθηκε από τον Γεώργιο Πισίδη, τον Θεόδωρο Στουδίτη (8ος αιώνας) και τον Ιγνάτιο τον Διάκονο (9ος αιώνας). Το αποκορύφωμα ωστόσο της βυζαντινής επιγραμματικής ποίησης εντοπίζεται μεταξύ του 10ου και του 12ου αιώνα, όπου διέπρεψαν σημαντικοί ποιητές όπως ο Ιωάννης Γεωμέτρης, ο Χριστόφορος Μυτιληναίος, ο Ιωάννης Μαυρόπους, ο Νικόλαος Καλλικλής και ο Θεόδωρος Πρόδρομος.
Στη θρησκευτική ποίηση, αντίθετα από την υμνογραφία, τα ποιήματα δεν ψάλλονταν αλλά είτε απαγγέλλονταν είτε προορίζονταν για σιωπηλή ανάγνωση. Διακρίνονται από λυρική έξαρση και εξομολογητική διάθεση. Η ποίηση του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού (4ος αιώνας) είναι ένα λαμπρό παράδειγμα που ακολουθείται από όλους τους βυζαντινούς ποιητές. Οι σπουδαιότεροι απ’ αυτούς είναι ο Ιωάννης Γεωμέτρης (10ος αιώνας), ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος (10ος αιώνας) και ο Ιωάννης Μαυρόπους (11ος αιώνας).
Στη Σατυρική ποίηση, που είναι πανταχού παρούσα και στη λόγια και στη δημώδη παράδοση, ξεχωρίζουν τα ποιήματα του Πτωχοπρόδρομου (12ος αιώνας), τα οποία αποτελούνται από τέσσερις σάτιρες που εξιστορούν τα προβλήματα και τις περιπέτειες διάφορων χαρακτήρων. Είναι εξαιρετικό παράδειγμα του συγκεκριμένου είδους, που αφηγείται τις ζωές καθημερινών ανθρώπων μέσα σε μια μεγαλούπολη. Στοιχεία του ύφους των Πτωχοπροδρομικών ανιχνεύονται και στη λυρική παραγωγή του Μιχαήλ Γλυκά (12ος αιώνας).
Μια σημαντική κατηγορία της βυζαντινής ποίησης είναι τα ένστιχα μυθιστορήματα και χρονικά. Από τις αρχές του ύστερου Βυζαντίου και μετά, επηρεασμένοι από τους αρχαίους έλληνες μυθιστοριογράφους, τέτοια έργα έγραψαν ο Νικήτας Ευγενειανός, ο Θεόδωρος Πρόδρομος και ο Κωνσταντίνος Μανασσής, παράδοση η οποία συνεχίστηκε με έμμετρες μυθιστορίες όπως Λίβιστρος και Ροδάμνη, ο Πόλεμος της Τροίας, Αχχιληίς, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα. Συνετέθησαν επίσης ένστιχα χρονικά όπως η Σύνοψις Χρονική του Κωνσταντίνου Μανασσή (12ος αιώνας) και το Χρονικόν του Μορέως (14ος αιώνας).
Τέλος, στη διδακτική ποίηση διακρίνονται τα έργα Εξαήμερον του Γεώργιου Πισίδη, Χαρακτηριστικά των Ζώων του Μανουήλ Φιλή (13ος αιώνας), Χιλιάδες του Ιωάννη Τζέτζη (12ος αιώνας) καθώς και διάφορα άλλα που καταπιάνονται με κάθε λογής επιστημονικό πεδίο.