Γράφει η Ελευθερία Λαγού // *
Στην κοινωνική αυτή νουβέλα του Κ. Θεοτόκη επιτυγχάνεται με μοναδικό τρόπο μια αληθοφανής και πειστική αναπαράσταση της κερκυραϊκής κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικής ζωής της συγκεκριμένης περιόδου. Με έντονα στοιχεία ρεαλιστικής, νατουραλιστικής αλλά και ηθογραφικής προσέγγισης ο συγγραφέας αποπειράται να σκιαγραφήσει τους χαρακτήρες του, αναδεικνύοντας τους ως γεννήματα μυθοπλασίας αλλά ταυτόχρονα ως λανθάνοντα υπαρκτά πρόσωπα. Μας μεταφέρει στις αρχές του 20ου αιώνα, με μια ιδιόλεκτο της Κέρκυρας, αποτυπωμένη σε τριτοπρόσωπη αφήγηση μηδενικής εστίασης -πάνω στο “όχημα” της γραμμικής εξιστόρησης- μεστή από διαλόγους, περιγραφές αλλά και εσωτερικούς μονολόγους.
Οι πρωταγωνιστές έρμαια των κοινωνικών συνθηκών και της μοίρας τους ταλαντεύονται και ταλανίζονται παγιδευμένοι στα αντιθετικά δίπολα τιμή/χρήμα, γυναίκα/άνδρας, φτωχός/πλούσιος, δυναμικός/αδύναμος, ήρωας/αντιήρωας, αμόλυντος/διεφθαρμένος, αυτοδημιούργητος/νεόπλουτος αριβίστας. Σε ένα αδιέξοδο συνεπώς δίλημμα εμφορούνται οι ρόλοι των ηρώων/χαρακτήρων του Θεοτόκη. Μέσα σε αυτό το λογοτεχνικό πλαίσιο θα εντοπίζαμε ως πρωταγωνιστές τρία πρόσωπα. Την Επιστήμη, τον Ανδρέα και τη Ρήνη. Ως δευτερεύοντες ήρωες τον Τρίνκουλο, τον “μπάρμπα”, τον Αντώνη , τους “κρασισμένους”, τις γειτόνισσες. Ως αδρανείς ήρωες τα αδέρφια της Ρήνης.
Πιο συγκεκριμένα η Επιστήμη αποτελεί αντανάκλαση του ονόματός της σε όλη τη σκηνική παρουσία της. Το δόγμα της “Με το νου πλουταίνει η κόρη, με τον ύπνο η ακαμάτρα” κρύβει τον ορθολογισμό της, την αστείρευτη και “ραδιούργα” εργατικότητά της, τη εναγώνια μανία να στυλωθεί απέναντι στην σκληροτράχηλη μοίρα της (μέθυσος σύζυγος). Πυγμή, εμμονή, πίστη, όραμα μαρτυρούν οι σκέψεις και οι πράξεις της όπως διαφαίνονται ως άμεσοι κειμενικοί δείκτες. Η ηλικία της (μισόκοπη έως 45) η εμφάνισή της ( λιγνή και ψιλή / ζαρωμένο πρόσωπο /άσπρα μαλλιά /ζωηρά και νέα μάτια) προδίδουν την ανιδιοτελή αφοσίωσή της στη δουλειά και την οικονομία. Η ρήση της “Δουλευτάδες και οι δύο , ποιόνε έχετε ανάγκη;” αποκαλύπτει τον δυναμικό της χαρακτήρα. Πράττει όμως “εξ ανάγκης”. Η φτώχεια της και το κακό ριζικό της δεν της δίνουν άλλη επιλογή. Η “ανάγκη” την ωθεί να αυτονομηθεί σε ισχυρό αρσενικό προσομοίωμα προκειμένου να μην έχει ανάγκη οποιαδήποτε οικονομικά “δεκανίκια”. Ο χαρακτήρας της παρουσιάζεται σφαιρικά και πλήρως ανεπτυγμένος. Ωστόσο η πρόωρη εξωτερική της ενηλικίωση μαζί με τη βίαιη συναισθηματική της ενηλικίωση – μένοντας ως μητέρα-Κέρβερος μέχρι τέλους πλάι στη Ρήνη και απέναντι στον Ανδρέα- μας αποκαλύπτουν μια αντιφατική αλήθεια του χαρακτήρα της. Την τραγική “πτώση” του φαινομενικά πρωταγωνιστικού της ρόλου λόγω των ασφυκτικών κοινωνικών στερεοτύπων.
Η κόρη της Ρήνη είναι αυτή που θα τη διαδεχθεί, θα κλέψει την παράσταση, θα αιφνιδιάσει ,θα κάνει την υπέρβαση, θα αποτελέσει την ψυχογραφική προβολή της στο κείμενο. Σε μια παρήχηση του “Ειρήνη” είναι αυτή που θα κατευνάσει την κόντρα και το παιχνίδι εξουσίας ανάμεσα στα δύο φύλα στερεότυπους ρόλους (Επιστήμη/ Ανδρέας) μιας κακοδαίμονης και αλλοτριωμένης απο το λαθρεμπόριο, τη ρουσφετολογία και τη μικροπολιτική κοινωνίας. Στον αντίποδα της μητέρας της η Ρήνη στην αρχή παρουσιάζεται έμμεσα (από λόγια άλλων) ως όμορφη, άβουλη, αγνή , αθώα, “ανάκουστη και αμελέτητη και δουλεύτρα” ενώ στο τέλος κι άμεσα, από τα ίδια τα λόγια και τις πράξεις της, μεταμορφώνεται ,”ενηλικιώνεται” σε δυναμική, ηθική, δίκαιη, αντίμαχη της ανδροκρατούμενης κοινωνίας γυναίκα. Και αυτή παρουσιάζεται ως χαρακτήρας σφαιρικά και πλήρως ανεπτυγμένος. Η δυναμικότητα της πυροδοτεί τη δράση στην εξέλιξη της πλοκής δραματοποιώντας την. Ως τραγική φιγούρα γίνεται αντίλαλος των λόγων της μητέρας της “Είμαι δουλεύτρα, ποιόνε έχω ανάγκη;” .Μετουσιώνεται λογοτεχνικά σε ανεξάρτητο θηλυκό πρότυπο που αποποιείται την προίκα ως αγοραστική δύναμη για τα χέρια των ανδρών και με γενναίο τρόπο, συνειδητά αυτοθυσιάζεται. Αρνείται την αγάπη-αγοραπωλησία έχοντας επίγνωση της ελευθερίας των επιλογών της.
Ο Ανδρέας σε ρόλο πρωταγωνιστή-αντιήρωα από τη μια είναι αντίποδας του Τρίνκελου και από την άλλη αντιπροσωπεύει το ανδρικό κοινωνικό στερεότυπο της εποχής. “Άνδρας” της εποχής ο Ανδρέας κυριαρχείται από τη δύναμη του χρήματος και αυτοκυριαρχεί τα συναισθήματά του.( “δε μένει άλλο παρά η παντρειά” , “και τίποτα να μην είχε[…]δεν έχει μιαν όμοιανε”, “Μα πως να …να κουναρήσω παιδιά;” , “θα σε πάρω …έχε υπομονή”) Άμεσα φαίνεται στο κείμενο ο διχασμός της προσωπικότητάς του (αγάπη/χρήμα, έρωτας/συμφέρον) ενώ περιγράφεται ως στερεοτυπικός χαρακτήρας συγκεντρώνοντας τα χαρακτηριστικά μιας διαβρωμένης κοινωνικά ηθικής. Ταυτόχρονα είναι και στατικός, με την εμμονή του να αποκτήσει μια παχηλή “προίκα” και να εξασφαλίσει την υλική ευμάρεια ως προαπαιτούμενο της επιβίωσης. Η εξάρτησή του από το χρήμα διαφαίνεται από τις συχνές επικριτικές εκκλήσεις του σε αυτό ( “Μα τι κάνουνε τα τάλαρα, ανάθεμά τα …”, “Δωσ΄μου έξι…Ανάθεμά τα τα τάλαρα”) με κορύφωση στην τελευταία πρόταση “Ανάθεμά τα τα τάλαρα …Πάει η ευτυχία μου”. Ακόμα και επίπεδος θα λέγαμε ότι διαγράφεται ο χαρακτήρας του εφόσον δε μεταβάλλεται στη μεγαλύτερη διάρκεια της πλοκής παρά μόνο με τη μεταστροφή της Ρήνης προμηνύεται η δική του αυτοκαταστροφή ως ηθικά έκπτωτης “καρικατούρας”. Στερνή του γνώση μοιάζει το ότι τα τάλαρα δεν είναι η ευτυχία με ίχνη υπόγειας ειρωνείας και αυτοσαρκασμού.
Ο Τρίνκουλος θα μπορούσε να είναι ο υπό σκιά πρωταγωνιστής αλλά ο Θεοτόκης τον προτιμά δευτερεύων ήρωα προκειμένου να φωτίσει πιο γλαφυρά τους πρωταγωνιστές του. Η εξωτερική του κατάπτωση και ο εθισμός του στο αλκοόλ μας τον παρουσιάζουν άλλοτε έμμεσα κι άλλοτε άμεσα ως στερεοτυπικό χαρακτήρα, επίπεδο , στατικό με “παγωμένη” ενηλικίωση. Άλλοτε διαδραματίζει ρόλο διακοσμητικό, άλλοτε ακροατή κι άλλοτε σχολιαστικό. Αυτός ο τελευταίος ρόλος αποκτά ιδιαίτερο βάρος στις φράσεις “Σ΄ εδυστύχευσε” που επαναλαμβάνονται εμφατικά. Αυτός που “κάνει στάχτη τα χρήματα στην ταβέρνα” και που και που θυμάται ότι είναι ο άντρας της οικογένειας “άμε να μου φτιάκεις τον καφέ να πάμε στη δουλειά μας” εκστομίζει “αλήθειες” και προοικονομεί την τραγική έξοδο της Ρήνης από τα δεσμά του γάμου αλλά και την απώλεια της ευτυχίας του Αντρέα. Η αποκαλυπτική φράση “Γιατί να μην…Ανάθεμα τα τάλαρα” υποκρύπτει την αφανή δυναμικότητά του, το ενδεχόμενο μιας ανεκπλήρωτης επιθυμίας για δράση. Όλοι οι άνδρες του Θεοτόκη καταλήγουν να αναθεματίζουν τα τάλαρα.
Οι υπόλοιποι δευτερεύοντες χαρακτήρες -που προαναφέρθηκαν -αντικατοπτρίζουν τα κοινωνική κερκυραϊκή πραγματικότητα γι αυτό αποτελούν με τη σειρά τους στερεοτυπικούς, επίπεδους και στατικούς χαρακτήρες που απλά βοηθούν στην πιο λεπτομερή σκιαγράφηση του ήθους των πρωταγωνιστών και στην εξέλιξη της σκηνικής δράσης. Οι αντρικές κουβέντες στην ταβέρνα και τα γυναικεία κουτσομπολιά περιγράφουν την κοινωνική και πολιτική διαφθορά καθώς και τις αναχρονιστικές αντιλήψεις για τις σχέσεις των δύο φύλων.
Όσο για τους αδρανείς ήρωες, τα αδέρφια της Ρήνης, παρουσιάζονται ως παθητικοί θεατές/ρόλοι της ιστορίας χωρίς να επηρεάζουν ουσιαστικά την εξέλιξή αλλά να απαρτίζουν το συναισθηματικό και ηθικό κολάζ του ψυχικού κόσμου των γυναικών του Θεοτόκη, της Επιστήμης και της Ρήνης.
Τιμή ή χρήμα; Φαίνεται ότι και τα δύο οδηγούν σε αυτοκαταστροφικά μονοπάτια τους ήρωες του Θεοτόκη σε μια απαισιόδοξη και αδιέξοδη απεικόνιση της ζωής.
* Η Ελευθερία Λαγού είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και εργάζεται στη Δημόσια διοίκηση. Η πρώτη της ποιητική συλλογή τιτλοφορείται «Με της ρίμας την ανέμη». Έχει ασχοληθεί επιπλέον με τη συγγραφή διηγημάτων και μυείται στο χώρο της λογοτεχνικής κριτικής.