Γράφει ο Κώστας Λιννός // *
Το έπος, είτε στην προφορική είτε στη γραπτή του μορφή, είναι ένα μακροσκελές αφηγηματικό ποίημα των ηρωικών πράξεων ενός προσώπου το οποίο συνήθως συνδέεται με το πεπρωμένο της κοινότητας στην οποία ανήκει. Η πλοκή ενός έπους τυπικά επικεντρώνεται στα κατορθώματα ενός ήρωα που, αν και θνητός, έχει υπεράνθρωπες δυνατότητες και συχνά την επικουρία των Θεών. Με το πέρασμα του χρόνου έχουν καθιερωθεί ορισμένες συμβάσεις της επικής ποίησης οι οποίες περιλαμβάνουν υφολογικά και μορφικά στοιχεία, καθώς και επαναλαμβανόμενες σκηνές.
Το Προοίμιο
Κάθε έπος συνήθως αρχίζει με μια εισαγωγή στην οποία δηλώνεται συνοπτικά η υπόθεση που θα ακολουθήσει όπως και η πρόθεση του δημιουργού. Οι εναρκτήριοι στίχοι του ποιήματος είναι πολύ σημαντικοί καθότι υποδεικνύουν τα βασικά θέματα κι έχουν ως στόχο να προκαλέσουν εξ αρχής τη θετική εντύπωση του αναγνώστη. Στο προοίμιο ο ποιητής μπορεί να αποτίσει φόρο τιμής σε ομότεχνους του παρελθόντος, όπως πράττει ο Βιργίλιος στην Αινειάδα αναφερόμενος στα Ομηρικά έπη. Επίσης έχει τη δυνατότητα να επικαλεστεί τις Μούσες για να τον βοηθήσουν και να τον εμπνεύσουν στη συγγραφή του ποιήματος. Ένα άλλο στοιχείο που παρατηρείται στην εισαγωγή ενός έπους είναι η αφιέρωση εκ μέρους του ποιητή προς κάποιον ευεργέτη ή αρχηγό κράτους.
Στο Μέσο των Πραγμάτων (in medias res)
Η λατινική φράση in medias res, που προέρχεται από την Ποιητική Τέχνη του Οράτιου, αναφέρεται στις περιπτώσεις που ένα επικό ποίημα δεν ξεκινά την αφήγηση της ιστορίας από την αρχή, αλλά από ένα σημείο που η δράση βρίσκεται ήδη υπό εξέλιξη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της σύμβασης αποτελούν η Αινειάδα του Βιργίλιου και οι Λουσιάδες του Λουίς Βαζ ντε Καμόες: Ο ποιητής, σ’ ένα ύστερο σημείο της αφήγησης, βάζει τον κεντρικό ήρωα να διηγείται τα γεγονότα που προηγήθηκαν, οδηγώντας έτσι την ιστορία του προς την ολοκλήρωση αλλά και εντείνοντας τη μαγεία της ανάγνωσης με αυτή τη μορφολογική τεχνική.
Η Παρέκβαση
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, σ’ ένα επικό ποίημα που ξεκινά in medias res, ο ποιητής κατά τη ροή της αφήγησής του παρεμβάλει τη διήγηση των γεγονότων που έλαβαν χώρα από την αρχή μέχρι εκείνη τη στιγμή. Όπως για παράδειγμα κάνει ο Οδυσσέας εξιστορώντας τις περιπλανήσεις του στον βασιλιά των Φαιάκων, τον Αλκίνοο∙ ή ο Αινείας όταν μιλά για την πτώση της Τροίας και τη φυγή των Τρώων, στη βασίλισσα της Καρχηδόνας, τη Διδώ∙ κι επίσης, στον
Χαμένο Παράδεισο του Τζων Μίλτον, που ο αρχάγγελος Ραφαήλ κατέρχεται στον Αδάμ και την Εύα και τους λέει για τον πόλεμο στον Ουρανό και τη δημιουργία του κόσμου. Μια άλλη μορφή παρέκβασης είναι η επική προφητεία που δίνεται στον κεντρικό ήρωα, περιέχοντας έναν απολογισμό ή ένα όραμα των μελλοντικών συμβάντων. Ο μάντης ή η μάντισσα, που είναι ένα πρόσωπο με υπερφυσικές ιδιότητες, μερικές φορές αποκαλύπτει στον ήρωα μια γενεαλογία ένδοξων απογόνων. Ένα τρίτο είδος παρέκβασης είναι η αφήγηση ενός επεισοδίου που δεν συνδέεται άμεσα με την κύρια πλοκή του έργου. Μπορεί επίσης ένα έπος, ακόμη κι αν το διαπερνά ένα κοινό νήμα αφήγησης, να είναι μια εξιστόρηση συνεχώς διαφορετικών επεισοδίων όπως συμβαίνει στον Μαινόμενο Ορλάνδο του Λουντοβίκο Αριόστο.
Η Κατάβαση στον Άδη
Μια απ’ τις σημαντικότερες συμβάσεις της επικής ποίησης είναι η κάθοδος στον Κάτω Κόσμο. Ο Οδυσσέας εισέρχεται στον Άδη (Νέκυια) όπως και ο Αινείας. Αλληγορικός συμβολισμός, τελετουργίες προετοιμασίας, οραματικές εικόνες, καθιστούν αυτές τις Καταβάσεις απ’ τις πιο συναρπαστικές κορυφώσεις της λογοτεχνίας. Ο Λουντοβίκο Αριόστο επίσης στον Μαινόμενο Ορλάνδο συμπεριλαμβάνει μια τέτοια κάθοδο, βάζοντας την ηρωίδα Μπρανταμάντε να τη ρίχνουν σε μία τρύπα και να καταλήγει στον τύμβο του μάγου Μέρλιν, ο οποίος της εμφανίζει μια πομπή των ένδοξων απογόνων της αναπαριστάμενων από εξορκισμένους δαίμονες.
Το Θεϊκό Όραμα
Η αφήγηση του επικού ποιήματος κινείται μεταξύ ουρανού και γης, αντιπαραθέτοντας το θνητό ανθρώπινο στοιχείο με το αθάνατο θεϊκό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, επιτρέπεται στον ήρωα να ″δει″ με ενόραση τον κόσμο των Θεών. Συνήθως υπάρχει και μια ουρανόσταλτη μορφή που χρησιμεύει ως οδηγός και φύλακας άγγελος. Παρέχεται στον ευνοούμενο ήρωα μια ύψιστη γνώση, προφητική και μεταφυσική, με την οποία επιστρέφει Φωτισμένος στην επίγεια ζωή. Άλλες φορές το θεϊκό όραμα παίρνει τη μορφή αποκαλυπτικού ονείρου. Το διασημότερο και σπουδαιότερο παράδειγμα αυτής της σύμβασης αποτελεί ο Παράδεισος στη Θεία Κωμωδία του Δάντη. Αξίζει επίσης ν’ αναφερθούν το ταξίδι του Αστόλφο στο φεγγάρι (Μαινόμενος Ορλάνδος) και η καθοδήγηση του Αδάμ απ’ τον αρχάγγελο Μιχαήλ (Χαμένος Παράδεισος).
Η Έκφρασις (περιγραφή εικαστικού έργου)
Η έκφρασις είναι μια συχνά καταγεγραμμένη σύμβαση, πρότυπο της οποίας είναι η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα, στην Ιλιάδα. Ο Βιργίλιος στην Αινειάδα αναφέρεται στη διακόσμηση των πυλών του ναού της Ήρας στην Καρχηδόνα με σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο, και της ασπίδας του Αινεία με σκηνές από μελλοντικούς Ρωμαϊκούς θριάμβους. Η έκφρασις χρησιμοποιείται και για να συνδεθεί το επικό παρελθόν με το ιστορικό παρόν, όπως στον Μαινόμενο Ορλάνδο που ο Λουντοβίκο Αριόστο δείχνει στα τείχη του κάστρου του Τριστάνου τα κατορθώματα των φράγκων βασιλιάδων, ενώ στους Λουσιάδες του Λουίς Βαζ ντε Καμόες, στις σημαίες του πλοίου του Βάσκο ντα Γκάμα απεικονίζονται ήρωες απ’ τις απαρχές του πορτογαλικού έθνους έως και τον 15ο αιώνα.
Η Αριστεία
Σε αρκετά επεισόδια ενός έπους που ονομάζονται Αριστείες, παρουσιάζονται σπουδαία ανδραγαθήματα του κεντρικού ήρωα στο πεδίο της μάχης. Πρότυπο γι’ αυτή τη σύμβαση αποτελεί η Ιλιάδα στην οποία περιέχονται πέντε μέγιστες αριστείες (του Διομήδη, του Αγαμέμνονα, του Έκτορα, του Πάτροκλου και του Αχιλλέα) τα στοιχεία των οποίων μιμήθηκαν οι ποιητές που ακολούθησαν. Η αριστεία δεν καταλήγει κατ’ ανάγκη σε νίκη. Μπορεί ο ήρωας να υποχωρήσει, να πληγωθεί ή ακόμα και να σκοτωθεί. Τέτοια αξιόλογα ανδραγαθήματα έλαβαν χώρα και στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου, στο κεφάλαιο που περιγράφονται οι ιπποτικοί αγώνες που διοργάνωσε ο Ρήγας για να διασκεδάσει την κόρη του, την Αρετούσα, και στους οποίους αναδείχθηκε νικητής ο Ερωτόκριτος.
Ο Επίγειος Παράδεισος
Κοινός τόπος των περισσότερων επικών ποιημάτων, είναι ένα μέρος ευδαιμονίας, ανάπαυσης και απολαύσεων κάθε είδους. Στους μυθολογικούς πρόγονους του είδους, συγκαταλέγονται τα Ηλύσια Πεδία της κλασσικής παράδοσης και ο Κήπος της Εδέμ στη Γένεση. Ένα απ’ τα πιο αξιομνημόνευτα παραδείγματα είναι το Νησί της Αφροδίτης όπως περιγράφεται στους Λουσιάδες του Λουίς Βαζ ντε Καμόες. Ουσιαστικά πρόκειται για πανέμορφες ουτοπίες γεμάτες συμβολισμούς, ιδέες, οράματα και αινιγματικές μεταμορφώσεις της πραγματικότητας από τη φαντασία του ποιητή, στην προσπάθειά του να βιώσει την Αλήθεια.
* Ο Κώστας Λιννός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1975. Έχει εκδώσει τρεις ποιητικές συλλογές (Μετασχηματισμοί Α´ – Γ´), μεταφράσεις αγγλόφωνης ποίησης, και διάφορα άλλα κείμενα. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα ισπανικά και αγγλικά. Επίσης επιμελήθηκε ένα ποιητικό ανθολόγιο για την εφημερίδα Η ΑΥΓΗ. Από το 2009 έως το 2015, μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού ΚΟΥΚΟΥΤΣΙ. Από το 2015, μέλος της ομάδας εικαστικών και λόγου ΤΕΧΝΟΠΑΙΓΝΙΟΝ.