Γράφει η Δήμητρα Δημητρίου //
Με τον τίτλο Απαγορευμένοι κήποι (Αθήνα: Βακχικόν, 2019) κυκλοφορεί για πρώτη φορά στα ελληνικά ανθολογία ποιημάτων της σημαντικότερης σύγχρονης Τουρκοκύπριας ποιήτριας, Neşe Yaşın (1959- ). Η Yaşın σφράγισε με την παρουσία της τη νεότερη ιστορία της Κύπρου μέσα από τη λογοτεχνική, αλλά και την ακτιβιστική της δραστηριότητα. Ποιήματά της κυκλοφορούν μεταφρασμένα σε πάνω από τριάντα γλώσσες, προερχόμενα από μια σοδειά επτά ποιητικών βιβλίων (1979-2016), στα οποία προστίθεται το μυθιστόρημα Μυστική ιστορία λυπημένων κοριτσιών (2002). Το έργο της έχει καταστεί η φωνή μιας ολόκληρης γενιάς Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι αγωνίζονται για μια πατρίδα που ανήκει στους ανθρώπους της, χωρίς έξωθεν παρεμβάσεις. Η μελοποίηση του νεανικού της ποιήματος «Ποιο μισό» (Η δική μου η πατρίδα) -το οποίο έγραψε σε ηλικία μόλις 17 ετών- από τον Μάριο Τόκα, σφραγισμένο από τη μνημειώδη ερμηνεία του Γιώργου Νταλάρα, κατέστη σύμβολο του πόνου κάθε Κυπρίου απέναντι στη βία της διχοτόμησης. Η ποιήτρια έλαβε επιπλέον, πολύ πρόσφατα, το τιμητικό Βραβείο Γιώργου Φιλίππου Πιερίδη για τη συνολική προσφορά της στα κυπριακά γράμματα.
Το παρόν κείμενο προσφέρει μια ερμηνευτική προσέγγιση στην ποίηση της Yaşın ως μιας ενδιαφέρουσας γυναικείας οπτικής πάνω στο κυπριακό πρόβλημα με φεμινιστικές και πολιτικές εξακτινώσεις. Η μελέτη συμβάλλει ταυτόχρονα στον στοχασμό γύρω από γραμματολογικά δεδομένα που αφορούν στην ελληνική και την τουρκική λογοτεχνία στο νησί, αναπόφευκτα συνδεδεμένα με ποικίλες και αλληλοσυγκρουόμενες πολιτικές ταυτότητας.[1] Εξετάζει, ταυτόχρονα, και αναδεικνύει, μέσα από το έργο της Yaşın, τον τρόπο με τον οποίο γυναίκες συγγραφείς στο νησί, οι οποίες θεματοποιούν το Κυπριακό πριμοδοτούν, σε αντίθεση με άντρες ομοτέχνους τους, τη γυναικεία εμπειρία και αφήγηση και ανάγουν τον πόλεμο ή/και τον εθνικισμό σε μια κατεξοχήν πατριαρχική κοινωνική δομή.
Πατριαρχία και εθνικισμός: «Σκοτώνοντας» τον Πατέρα
Η Neşe Yaşın μεγάλωσε σε μία εθνικόφρονα και καθόλα ποιητική οικογένεια. Ο πατέρας της, Özker Yaşın, υπήρξε ο «εθνικός ποιητής» των Τουρκοκυπρίων και φρόντισε να μεγαλώσει τα παιδιά του στο δικό του εθνικο-ποιητικό κοσμοείδωλο (Ν. Yaşın 2019). O Mehmet Yaşın (2006, 5), αδελφός της Neşe και επίσης ποιητής, διακρίνει χαρακτηριστικά την τουρκοκυπριακή ποίηση του 20ού αιώνα σε τρεις γενιές, με τον πατέρα του να ηγείται της «γενιάς του 1943», η οποία εγκεντρίζεται γύρω από την παράσταση της τουρκικής ταυτότητας και της Τουρκίας ως «μητέρας-πατρίδας». Όταν η νεαρή Neşe δημοσίευσε τις πρώτες της συλλογές στην Τουρκία, ο πατέρας της έσπευσε να επικρίνει τη δημιουργία της, προβαίνοντας σε άκρως σεξιστικές διατυπώσεις: «Νομίζω ότι θα έπρεπε να γράφεις βιβλία για παιδιά. Είναι πιο αρμόζον για μια γυναίκα να γράφει παιδικά βιβλία» (Ν. Yaşın 2019, 33).[2]
Η οριστική ρήξη επέρχεται όταν τα αδέλφια Yaşın δημοσιεύουν στο επιδραστικό τουρκικό περιοδικό της Αριστεράς Sanat Emegi (Μ. Yaşın και N. Yaşın 1979) ένα άρθρο-καταπέλτη απέναντι στην ηρωική ρητορική και την εθνικιστική ποίηση του πατέρα τους. Το άρθρο αυτό απετέλεσε το μανιφέστο της γενιάς τους και σήμανε την απαρχή νέων αναζητήσεων για την τουρκοκυπριακή ποίηση. Η ούτω καλούμενη τουρκοκυπριακή «γενιά του 1974» υπήρξε κατεξοχήν αντικαθεστωτική, προβάλλοντας μια «κυπριωτιστική» (=αμιγώς κυπριακή) ή διακριτή από την τουρκική τουρκοκυπριακή ταυτότητα και εισήγαγε αντιπολεμικές και περιθωριακές λογοτεχνικές προσεγγίσεις, με σημαντικές παρουσίες στη φεμινιστική, ειδικά, πεζογραφία (M. Yaşın 2006, 6). Η ίδια η Yaşın (2006) αναφέρει πως ο κριτικός Bekir Azkin αποκάλεσε τους ποιητές της γενιάς της ως το «Μέτωπο της απόρριψης», υπό την έννοια ότι «απορρίπτουν πλήρως την επίσημη ή ακόμα την ημι-επίσημη “τουρκική θέση” στην Κύπρο». Η ίδια προσδιορίζει την τουρκοκυπριακή γενιά του ’74 ως κατ’ ουσίαν «αντι-’74», ενάντια στις διχοτομικές πραγματικότητες που επέβαλε η εισβολή, αλλά και «πολιτιστική κίνηση που απορρίπτει τις πολιτικές πολιτισμικής αφομοίωσης προερχόμενες από την Τουρκία» (N. Yaşın 2006).
Απέναντι στην επανάσταση των παιδιών του, από τη στήλη του στο περιοδικό Olay, o Özker Yaşın επιχείρησε να αποκαταστήσει τον πατρικό Νόμο και Όνομα, χωρίς όμως αποτέλεσμα: «Μερικά κοτοπουλάκια επιτίθενται σε όλους, κρύβοντας τους εαυτούς τους κάτω από το διάσημό τους επώνυμο, γιατί θέλουν να γίνουν ορατοί» (στο Ν. Yaşın 2019, 33). H ιστορία της τουρκοκυπριακής ποίησης, αλλά και η ίδια η Neşe, είχαν πλέον πάρει οριστικά τον δικό τους δρόμο, διεκδικώντας τη δική τους ταυτότητα: «Aν σας καταπιέζει ο πατέρας σας, φύγετε από το σπίτι, αν σας καταπιέζει ο άντρας σας, χωρίστε τον, αν κάποιος άλλος άντρας στο όνομα του “Εθνοπατέρα” σάς εμποδίζει να επισκεφτείτε το άλλο μισό της χώρας σας, διασχίστε το σύνορο» (Γιασίν και Tözeren 2019, 144).
Έκτοτε, η μορφή του πατέρα λειτουργεί στο έργο της Yaşın ως σύμβολο, κατά τη δική της διατύπωση, «μιας ολόκληρη[ς] γενιά[ς] αρσενικών, υπεύθυνη[ς] για την καταστροφή της Κύπρου» (Γιασίν και Tözeren 2019, 143). H επανάσταση, επιπλέον, της Yaşın απέναντι στην εθνικιστική γραμμή του πατέρα, αλλά και την κατοχή και διχοτόμηση του νησιού, απελευθέρωσε την ίδια διττά ως γυναίκα και ως δημιουργό: «Το να αντιταχθώ στον πατέρα μου ήταν πολύ σημαντικό στη διαμόρφωση της δικής μου ταυτότητας ως γυναίκας και ως ποιήτριας» (N. Yaşın, 2019, 33). Η ρήξη της με το εθνικιστικό ιδεώδες του φαλλικού Νόμου και Λόγου εκφράστηκε τόσο μέσα από την ποίησή της, όσο και με τη ριζοσπαστική της απόφαση να εγκαταλείψει το κατεχόμενο τμήμα του νησιού, για να έλθει στα εδάφη της Δημοκρατίας, όπου ζει από το 1997, διδάσκοντας τουρκική γλώσσα και λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Αξίζει να σημειωθεί ότι, λόγω της ντεκτασικής πολιτικής πλήρους γεωγραφικού διαχωρισμού και «μηδέν επικοινωνίας» με τους Ελληνοκυπρίους, για να επισκεφθεί φίλους και συγγενείς στα κατεχόμενα προ της διάνοιξης των οδοφραγμάτων χρειαζόταν να αλλάξει τρεις διαδοχικές πτήσεις κάθε φορά, χρησιμοποιώντας τρία διαφορετικά διαβατήρια: «τα πενήντα μακρύτερα μέτρα αυτού του κόσμου» (N. Yaşın 2019, 34), σημειώνει η ίδια χαρακτηριστικά. Στο εμβληματικό της ποίημα «Ποιο μισό» (N. Yaşın, στο Hadjipieris κ.ά. 1995, 79) το θηλυκό ποιητικό εγώ συγκρούεται με την αντίληψη της «Μητέρας-πατρίδας» του πατέρα, προσδιορίζοντας ως «δική της» πατρίδα τον γενέθλιο τόπο, ο οποίος μοιράστηκε με τη βία στα δυο:
Λένε πως ο άνθρωπος πρέπει
την πατρίδα να αγαπά
έτσι λέει
και ο πατέρας μου συχνά.
Η δική μου η πατρίδα
έχει μοιραστεί στα δυο
ποιο από τα δυο κομμάτια
πρέπει να αγαπώ.[3]
Έκτοτε, η ποίηση της Yaşın, αναπόφευκτα μέτοχος στο χωνευτήρι των καιρών, διαθέτει ένα ευκρινές φεμινιστικό πολιτικό στίγμα, το οποίο καθιστά -σύμφυτο με τα κλασικά ψυχαναλυτικά πλαίσια- τη ρήξη με τον Λόγο και τον Νόμο του πατέρα αναγκαία προϋπόθεση τόσο για την αυτονόμηση του θηλυκού υποκειμένου, όσο και για την απελευθέρωση της χώρας: «Όταν οι πατέρες φεύγουν, τα μικρά κορίτσια βλέπουν τη δική τους σκιά» (N. Yaşın 2019).[4] Ως τέτοια, προσφέρεται σε ενδιαφέρουσες συγκριτολογικές προσεγγίσεις με το έργο της Κωνσταντίας Σωτηρίου, η οποία εκφράζει το ίδιο συγγραφικό κοσμοείδωλο, από την άλλη πλευρά της Γραμμής Αττίλα.
Απαγορευμένοι κήποι: Η γυναίκα σε εξορία
Στο έργο της Yaşın, στο οποίο κυριαρχεί ένα θηλυκά προσδιορισμένο ποιητικό εγώ με οιωνεί αποστροφές σε αρσενικό συνομιλητή, προβάλλουν ως θεματικά κέντρα ο έρωτας, η αγάπη, η μητρότητα και η γυναικεία υπόσταση, τα οποία βιώνονται ως απουσία και απώλεια, κατεξοχήν μεταφορές του ιστορικού και του πολιτικού. Το πρώτο ποίημα της ανθολογίας προσδιορίζει θεματικά τη συλλογή, μεταφέροντας με μια εικόνα γέννησης την είσοδο της γυναίκας (ως ατόμου, ως γυναίκας και ως ποιήτριας) στον κόσμο της γλώσσας και του φύλου ως έκπτωτης, με υπαινιγμούς στη μορφή της Εύας. H βίαιη απώλεια της οιδιπόδειας ένωσης (μάνας-κόρης-φύσης) συμπίπτει με την απώλεια της φωνής του θηλυκού υποκειμένου εντός του πατρικού/συμβολικού χώρου, όπου ο αυταρχισμός πατέρα, άντρα και Θεού συμπίπτουν:
Όταν η μάνα μου με έχασε απ’ το χέρι της
[…]
φύλλο το φύλλο το δάσος έκλαψε
οι λύκαινες μου δώσανε τα στήθια τους
Είχα έναν θετό θεό
Δεν άκουγε τα όσα έλεγα
[…]
Όταν μίλησα δεν μπόρεσα να αναγνωρίσω
την άφωνη φωνή μου
(Γιασίν 2019, 13-14)
Η έμφυλη αυτή συνειδητοποίηση, η οποία βιώνεται ταυτόχρονα ως ερωτική και ως ταυτοτική (έμφυλη) απώλεια, ανοίγει παράλληλα το ατομικό βίωμα στη συλλογική γυναικεία εμπειρία, η οποία παρίσταται ως εξορία από τη γλώσσα, είτε με τη μορφή της Εύας, πρωτόπλαστης μάνας των ανθρώπων:
Αχ! Κρυφό μουσείο της καρδιάς μου, άνοιξε
ένα μικρό κορίτσι κρύβεται μέσα
κάθε πληγωμένης γυναίκας η φωνή
(Γιασίν 2019, 14)
Eίτε της γερασμένης «Πηνελόπης» απευθυνόμενης στον Οδυσσέα:
Η Ιθάκη δεν υπάρχει
μην επιστρέφεις
Η γυναίκα που περίμενε
έχει εδώ και καιρό εξαφανιστεί
στη σιωπή των άλλων γυναικών.
(Γιασίν 2019, 19)
Η δε θεματική του έρωτα και της πατρίδας ως απώλειας ή και θανάτου συντονίζονται μεταφορικά μέσα από αλλεπάλληλες προσχώσεις εικόνων, η οποίες παριστούν τη βία της εισβολής, της διχοτόμησης και της λεηλασίας, αλλά και το όραμα, ταυτόχρονα, της ποιήτριας για επανένωση του νησιού:
Ήμασταν σαν ραγισμένα κλαδιά κατά την τελευταία λεηλασία
[…]
Να γίνεις ένα
Αυτό το αδύνατο όλων των επιθυμιών
Στο σύνορο του χρόνου
(Γιασίν 2019, 15)
Με έσπασες
Είδα κομματιασμένες χώρες μέσα μου
Η σχεδία σου να φεύγει μακριά
Οι καβαλλάρηδες εισβολείς
Εσύ, να στέκεσαι στην άλλη πλευρά.
(Γιασίν 2019, 16)
Αν ένας θα τουφεκιζόταν, θα ήταν ο έρωτας
είναι τρελός αυτός
Αν μονάχα η διεύθυνση των δυο μας ήταν η ίδια
(Γιασίν 2019, 80)
Συμπλήρωσε εμένα σ’ εκείνον, αυτόν σ’ εμένα.
Ιστορία αγόρασέ μου ένα Βερολίνο
(Γιασίν 2019, 83)
Κατά άκρως ενδιαφέροντα τρόπο, η Yaşın ονοματίζει ταυτόχρονα, χωρίς φόβο και πάθος, τις ευθύνες του τουρκικού στρατού κατοχής, που παρεμποδίζει διά της βίας την ένωση των δύο εραστών (αλληγορικά των Ελλήνων και των Τούρκων του νησιού):
Δεν θα περάσει ο έρωτας
(ο στρατός μας είναι η μεγαλύτερή μας ασφάλεια)
(Γιασίν 2019, 82)
Ο έρωτας συνελήφθη στη Νεκρά Ζώνη
ομολόγησε ότι επρόκειτο για σαλταρισμένη απόδραση
(Γιασίν 2019, 78)
Neşe Yaşın
Ακόμη πιο χαρακτηριστική προβάλλει η μορφή της Κύπρου ως μικρού κοριτσιού/κόρης, με την επωνυμία της προϊστορικής Κύπρου «Αλασία» (ή «Αλάσια»), ως συνδετικού κρίκου και οράματος ειρήνης ανάμεσα στο εικονιζόμενο ζεύγος (άντρα/εθνικισμού -γυναίκας). Το όραμα εντούτοις του ποιητικού εγώ, ταυτιζόμενο με την κόρη και τον τόπο, ματαιώνεται, βιώνοντας εκ νέου την αντρική βία ως απώλεια της πατρίδας, αλλά και ακρωτηριασμό της θηλυκής φωνής:
Το σπίτι μας ήταν η ονειροχώρα
κι εσύ ένας βαριεστημένος μετανάστης
που διεκδίκησε τη μυστηριώδη χώρα
καπνίζοντας χασίσι και ξερνώντας ανέμους
[…]
Όταν θέλησα να σου δείξω τις πληγές μου
μου έκλεισες το στόμα
όχι για να ακούσεις την εσώτερη φωνή μου
(Γιασίν 2019, 26-27)
Σε αυτό το πλαίσιο η γυναίκα ταυτίζεται σε ουσιοκρατικό πλαίσιο με τις αρχέγονες δυνάμεις της φύσης και της μητρότητας, τον απόλυτο χώρο μιας άνευ όρων αγάπης, ένωσης και συνέχειας της ζωής, απέναντι στη φρίκη του πολέμου, του μιλιταρισμού και του εθνικισμού:
Βγάλε τα στρατιωτικά ρούχα
κι έλα κοντά μου
δώσε μου τρία μωρά απ’ τις ψυχές των νεκρών
(Γιασίν 2019, 44)
Το ποίημα της ζωής
επιταχύνεται στη μήτρα μου
Γιε μου,
[…]
Πώς να σου εξηγήσω ότι
[…]
ξεριζώνουν τα παιδιά απ’ τους κήπους της μάνας τους.
(Γιασίν 2019, 88)
Το σκήπτρο του βασιλιά αναδύθηκε
και επέβαλε στη μήτρα την εντολή
«θα ξεριζωθείς σαν χόρτο κακό»
(Γιασίν 2019, 90)
Ταυτόχρονα, η Yaşın αντιπαραθέτει ευθέως τη δική της προσέγγιση για τη μητρότητα, βασισμένη σε ζωτικά και φυσικά ερείσματα, μεταφορική έκφραση της πατρίδας ως γενέθλιου τόπου, με τη διαστρεβλωμένη εικόνα της μητρότητας που προβάλλει η Τουρκία ως εκτουρκιστική παρακαταθήκη στην Κύπρο:
ΜΗΤΕΡΑ ΠΑΤΡΙΔΑ
Τι μάνα είσαι
Να σκοτώνεις τους γιους σου
Για να ζήσεις εσύ;
(Γιασίν 2019, 116)
Ταυτόχρονα, εκδηλώνεται σαφώς η πίστη της ποιήτριας στον έρωτα και την ποίηση ως ταυτώνυμων δυνάμεων που γεννιούνται στην Κύπρο (πρβλ. τη συμβολική της Αφροδίτης) και υπερβαίνουν την εθνική ταυτότητα:
Όταν το ποίημα πει τη μεγάλη λέξη
μονομιάς τα όπλα σταματάνε
[…]
Εκείνη τη μέρα ένας νέος έρωτας θα αναδυθεί
απ’ τους αφρούς απροσδιόριστης εθνικότητας
(Γιασίν 2019, 45)
Στην τελευταία της συλλογή, Ξεπαγιασμένα πουλιά (Κωνσταντινούπολη: Ayrıntı 2016), διανθισμένη με μια σειρά από δικές της φωτογραφίες από πουλιά ανάμεσα στα ποιήματα, το πουλί λειτουργεί χαρακτηριστικά ως ισχυρό σύμβολο απελευθέρωσης της γυναίκας από τις συμβάσεις του Κράτους (με αναφορά στο «εθνοπατερικό» καθεστώς στα κατεχόμενα) και της κοινωνίας, σ’ ένα ηρωικό πέταγμα στον κόσμο της διαμαρτυρίας και της ελευθερίας: «Το πουλί είναι μια εικόνα που συχνότατα καθρεφτίζει τον εξωτερικό χώρο. Ως γυναίκες υπήρξαμε για αιώνες κλεισμένες σε “εσωτερικούς χώρους”. […] Το έξω από το σπίτι είναι επίσης το έξω από την περίμετρο ασφαλείας. […] Ο εξωτερικός χώρος είναι γεμάτος κινδύνους, ωστόσο πρέπει να βγείτε και να απαιτήσετε την ελευθερία σας» (Γιασίν και Tözeren 2019, 144-145).
Εξίσου ενδιαφέρον για μια φεμινιστικά ορμώμενη ανάγνωση είναι το εκρηκτικό ξέσπασμα του θηλυκού υποκειμένου απέναντι στις δυνάμεις του εθνικισμού και της προδοσίας, αφήνοντας θραύσματα ίσως αυτογνωσίας απέναντι στον φαλλογοκεντρισμό (πρβλ. κάτωθ. το φαλλικό σύμβολο των «κεράτων») του Πατέρα, του άντρα και του πολέμου:
Αν η προδοσία στη μισή πατρίδα
Φτάσει σε ολόκληρη
ο εθνικισμός θα γίνει τα υπέροχα κέρατά σου
Θα σε προδώσω
Κάνοντας έρωτα με όλους τους εχθρούς
ακόμα κι αν στείλεις ξωπίσω μου αιμοβόρους στρατούς
θα σε προδώσω
σε όλες τις ηπείρους αυτής της γης.
(Γιασίν 2019, 45-46)
Ακόμα κι αν μπροστά μας είναι τα άρματα μάχης και τα κλομπ
Και έρχονται κατά πάνω μου οι άντρες με το σκοτεινό πρόσωπο
[…]
Θα γίνω μια τίγρης θηλυκή
Για να προστατέψω την τιμή
(Γιασίν 2019, 102)
Ξεχωρίζει ακόμα, σ’ αυτό το πλαίσιο ανάλυσης, η δύναμη των αφορισμών της ποιήτριας («η αγάπη είναι ένας εθνικός προδότης» (78), «Η αγάπη είναι ο Θεός της μη-αναγνώρισης των συνόρων» (79), «Ενωμένοι θα γινόμασταν εμείς» (81), «το ν’ αγαπάω σαν γυναίκα είναι τελικά η συνέπεια» (81)). Το θηλυκό υποκείμενο, πότε ως άτομο, πότε ως συλλογική φωνή των γυναικών και ως πατρίδα, είναι ένα θρυμματισμένο, κατακερματισμένο, διαιρεμένο, διχοτομημένο, λογοκριμένο και αποσιωποιημένο υποκείμενο. Ταυτόχρονα προβάλει ως επαναστατημένο, ανοιχτό στην ετερότητα και την ανθρωπινότητα εν γένει, λαμβάνοντας τον ρόλο συμβόλου φιλειρηνισμού και αντιμιλιταρισμού οικουμενικών διαστάσεων.
Πέρα από το ιστορικό, κοινωνικό και ιδεολογικό αυτό πλαίσιο, στην ποίηση της Yaşın ξεχωρίζουν ισχυρά σύμβολα που επανέρχονται διαχρονικά στο έργο της (ρόδα, πόρτες, κήποι, πουλιά, δωμάτια, μάνα, παιδί κ.ά.), o πλούτος των ποιητικών της εικόνων, η μουσικότητα, που τα ποιήματά της διατηρούν ακόμα και σε μετάφραση, η ειδολογική της ποικιλία, που εκτείνεται από επιγραμματικές και πυκνές «στιγμές» σε εκτενείς συνθέσεις, η πρόσληψη αρχαιοελληνικών θηλυκών μύθων (λ.χ. Αφροδίτη, Ελένη, Πηνελόπη) σ’ ένα ολωσδιόλου απροσδόκητο πλαίσιο, καθώς και η ρομαντική της επαναστατικότητα. Παρόλο που η ποίησή της διακρίνεται ως καταρχήν ερωτική, συνυφαίνεται αναπόφευκτα με τον μείζονα ιστορικό της ρόλο ως εκφραστής μιας ολόκληρης γενιάς Τουρκοκυπρίων, ολοένα και πιο παραγκωνισμένων από τους Τούρκους εποίκους, οι οποίοι διατηρούν ακόμα μια ενιαία εικόνα της Κύπρου και διεκδικούν την επανένωση, απελευθερωμένη από τους (συν)ομοσπονδιακούς περιορισμούς υπό τους όρους ενός «συνεταιρισμού» που επιβάλλει η τουρκική πλευρά διαχρονικά, αλλά και στις τρέχουσες συνομιλίες: «Οι συζητήσεις που κάνουν δεν έχουν καμιά σχέση με την ειρήνη ή το μέλλον των ανθρώπων. Αντιμετωπίζουν την κατάσταση λες κι είναι δυο εταιρίες που πρόκειται να συγχωνευτούν… Αυτό είναι πολύ μακριά από εκείνα που ονειρευόμαστε για το νησί μας» (Γιασίν, στο Στοφόρος 2020).
Ως γνήσια επίγονος του Nazim Hikmet, η Yaşın ξεχωρίζει διττά ως ποιήτρια-ιδεολόγος, χωρίς αυτές οι δύο ιδιότητες να διακρίνονται στην ουσία τους:
Εσύ δεν μπορείς να γίνεις ποιητής
Γιατί η ποίηση ανθίζει μόνο
στο χώμα του θάρρους και της επανάστασης
και τι παραπάνω είναι να είσαι ποιητής
παρά το ν’ αγαπάς με θάρρος;
(Γιασίν 2019, 98)
Στο καθαρό πεδίο της πολιτικής πράξης, το εμβληματικό της δίστιχο «ΜΗ ΧΤΥΠΑΣ: Μη με χτυπάς μη / Τα παιχνίδια μέσα μου σπάνε», γραμμένο για ένα παιδί κουρδικής καταγωγής το οποίο βασανίστηκε από την τουρκική αστυνομία, προβλήθηκε στην Τουρκία σε όλα τα ειδησεογραφικά δίκτυα και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα (βλ. Γιασίν, στο Στοφόρος 2020). Στην Τουρκία επιπλέον η Yaşın σύρθηκε στα δικαστήρια γιατί υποστήριξε, μαζί με άλλους διανοουμένους, μια δημοσιογράφο που φυλακίστηκε επειδή είχε αναφερθεί σε ρεπορτάζ της σε θανάτους παιδιών
και αμάχων στο Κουρδιστάν (Γιασίν, στο Στοφόρος 2020). H Yaşın αγωνίζεται διαχρονικά με σθένος στο πλαίσιο ομάδων επανένωσης της Κύπρου και ειδικότερα σήμερα ενάντια στην εκτουρκιστική και εξισλαμιστική πολιτική Ερντογάν στο κατεχόμενο τμήμα του νησιού, η οποία βιώνεται από τους (εναπομείναντες) στο νησί Τουρκοκυπρίους ως απειλή για την κοσμική τουρκοκυπριακή ταυτότητα:
Το ζήτημα της ταυτότητας ήταν ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα της λογοτεχνικής αρένας στην Κύπρο της δεκαετίας του ’80. […] Γιατί υπήρχε μια επιβληθείσα ταυτότητα, ένα πρόβλημα αφομοίωσης. Υπήρχε αντίδραση στην πολιτική τουρκοποίησης της Τουρκίας όσον αφορά τη βόρεια περιοχή της Κύπρου και τους Κυπρίους. Η προαναφερθείσα αντίδραση έφτασε στην ακμή με το κίνημα «ΑΠΟΡΡΙΠΤΟΥΜΕ» που οργανώθηκε από τους νέους Τουρκοκυπρίους του σήμερα. Εξαιτίας της κυβέρνησης Ερντογάν, η δράση αυτή έλαβε νέες διαστάσεις. Η πρόθεση της Τουρκίας προς την Κύπρο είναι να εξισλαμίσει τους Τουρκοκυπρίους. (Γιασίν και Tözeren 2019, 141).
Μια γυναικεία λογοτεχνία για το Κυπριακό
Η ιστορία του Κυπριακού υπήρξε ανέκαθεν μια ιστορία ανδρών εισβολέων, ανδρών ηγετών, ανδρών διαπραγματευτών και ανδρών λογοτεχνών. Ενώ το Κυπριακό εύλογα κυριαρχεί στη θεματική τόσο της ελληνικής όσο και της τουρκικής λογοτεχνίας της Κύπρου, γυναίκες συγγραφείς, παρότι λίγες, εμφανίζονται πλέον με αξιώσεις στο προσκήνιο, αρκετές εκ των οποίων μετουσιώνουν τα ιστορικά γεγονότα κάτω από ένα σαφές έμφυλο, φεμινιστικό και συναφώς αντιπολεμικό, αντιμιλιταριστικό και αντιπατριαρχικό πρίσμα. Η γυναικεία αυτή λογοτεχνία αρθρώνει διαφορετικά είδη εμπειριών στον πόλεμο, πριμοδοτώντας τη γυναικεία οπτική, αφήγηση, λόγο, πρότυπα, χαρακτήρες και βιώματα, είτε πρόκειται για μία εκ των θεμελιωτριών του β΄ διεθνούς φεμινιστικού κύματος, Έλενα Τουμαζή (Ρεμπελίνα), είτε για δόκιμες και στιβαρές πλέον συγγραφικές παρουσίες, όπως η Yaşın και η Σωτηρίου, ή ακόμα και για νεότερες ποιήτριες, όπως η υποφαινόμενη. Η ποίησή της Yaşın είναι η φωνή του επαναστατημένου ανθρώπου που ζητά ίση μετοχή στην ανθρωπινότητα. Το έργο της μιλά για απαγορευμένη αγάπη, απαγορευμένους έρωτες, για τους χαμένους κήπους της παιδικής ηλικίας και για απαγορευμένες πατρίδες.
Αν πεθάνω
θέλω σ’ εκείνον τον απαγορευμένο κήπο να ταφώ
πέρα απ’ το σύνορο.
(Γιασίν 2019, 69)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γιασίν, Νεσιέ. 2019. Απαγορευμένοι κήποι: Ανθολόγιο ποιημάτων. Mτφ. Αγγελική Δημουλή. Αθήνα: Βακχικόν.
Γιασίν, Νεσιέ και Ayşegül Tözeren. 2019. «Έτρεχα πάντα προς την ελευθερία». Στο Γιασίν (2019, 141-152).
Demetriou, Demetra. 2020. «Identity Politics and the Cyprus Issue». Eastern Mediterranean Policy Note, τχ. 49 (Απρίλιος): 1-6.
Στοφόρος, Κώστας. 2020. «Νεσιέ Γιασίν, Τουρκοκύπρια ποιήτρια: Απαγορευμένοι κήποι». Δρόμος της Αριστεράς, 12 Φεβρουαρίου. Ημ. τελευτ. πρόσβ. 6 Μαρτίου 2021. https://edromos.gr/nesie-giasin-tourkokypria-poiitria-apagorevmenoi-kipoi/?amp=1.
Yaşın, Neşe. 1995. «Which Half». Στο Hadjipieris κ.ά. Nicosia. Μτφ. Georgios Loizides και Vivienne Loizides. Λευκωσία.
¾. 2006. «Turkish and Turkish Cypriot Poetry». Izinsiz Gösteri, τχ. 107. http://www.izinsizgosteri.net/asalsayi107/nese.yasin%20_107.html.
¾. 2019. «When Fathers Leave, the Girls See their Shadows». In Focus 16 (3): 31-34.
Yashin, Mehmet. 2006. Cypriot and Turkish Literatures and Cultures. Διδακτορική διατριβή. Λονδίνο: Middlesex University.
Yaşın, Mehmet και Neşe Yaşın. 1979. «Şiirimiz Emperyalizmin Bir Silahıydı» (Η ποίησή μας ήταν όπλο ενάντια στον ιμπεριαλισμό). Sanat Emeği, 3 (15): 29-43.
______________
[1] Για το πλέγμα των πολιτικών ταυτότητας γύρω από το Κυπριακό, βλ. ενδεικτικά Demetriou (2020).
[2] Όπου δεν αναφέρεται το αντίθετο, όλες οι μεταφράσεις είναι δικές μου.
[3] Η μετάφραση είναι της Έλλης Παιονίδου, όπως απομνημειώθηκε μέσα από τη μουσική του Μάριου Τόκα.
[4] Βλ. επίσης σχετ. το ποίημά της «Σκιά» (Γιασίν 2019, 65).