Ψήγματα από τη σκέψη του Ηράκλειτου (Μια παράλληλη ανάγνωση)

Γράφει ο Θανάσης Τριανταφύλλου // *

 

Με αφορμή το βιβλίο του Θ. Χρηστίδη, “Ο Ηράκλειτος, ο κόσμος και ο Θεός”, Εκδόσεις Εξάντας

 

Κάποιες εισαγωγικές διευκρινίσεις

 

Ο τίτλος του κειμένου χρήζει ορισμένων επεξηγήσεων. Τα ψήγματα θα είναι από όλο το εύρος των αποσπασμάτων που αποδίδονται στον Εφέσιο φιλόσοφο ή από ορισμένα· και ποια; Σπεύδω να απαντήσω αμέσως στο πρώτο αυτό ερώτημα: Θα αναφερθούμε σε ορισμένα από τα 130 περίπου αποσπάσματα, που συγκροτούν το σύνολο του γνωστού σε μας έργου του Ηράκλειτου. Δεύτερο ερώτημα: Πώς προέκυψε η επιλογή των συγκεκριμένων αποσπασμάτων, στα οποία θα αναφερθούμε; Η απάντηση σ’ αυτό δίνεται από το πλαίσιο που οριοθετεί ο υπότιτλος παράλληλη ανάγνωση του παρόντος κειμένου. Αυτή δίνει το υλικό. Το τρίτο ερώτημα: Παράλληλη ανάγνωση ποιων κειμένων, από τα πολλά που υπάρχουν, για τον αποκαλούμενο ως σκοτεινό ή αἰνικτή φιλόσοφο; Αφορμή γι’ αυτή την ανάγνωση έδωσε, αφενός, το βιβλίο του Θ. Χρηστίδη, Ο ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ (Γνωσιολογία, κοσμολογία και το πρόβλημα της ζωής και του θανάτου), και, αφετέρου, το έργο κάποιων ποιητών και λογοτεχνών. Και ένα τελευταίο ερώτημα: Νομιμοποιούμαστε για μια τέτοια παράλληλη ανάγνωση με την ποίηση για έναν κατ’ εξοχή φιλόσοφο και μάλιστα αποκαλούμενο σκοτεινό; Και εδώ η απάντηση είναι εύκολη. Ο λόγος του Ηράκλειτου, πέρα από σκοτεινός, πολύσημος, διφορούμενος, αινιγματικός, είναι σαφώς και ποιητικός. Αυτό το επισημαίνουν όλοι οι μελετητές του Ηράκλειτου και ο Χρηστίδης, βέβαια.

Θα εστιάσουμε, λοιπόν, την προσοχή μας σε εκείνα μόνο τα αποσπάσματα που είναι κοινά (ή περίπου κοινά) σε αυτή την παράλληλη ανάγνωση, που επιλέξαμε.

 

2.

 

Συνοπτικά στοιχεία για τη δομή του βιβλίου του Χρηστίδη και κάποιες επιπλέον διευκρινίσεις

 

Καταρχήν να κάνουμε μια σύντομη περιγραφή της δομής του βιβλίου του Θ. Χρηστίδη. Πρόκειται για μια εκτενή και σχολαστική μελέτη στο έργο του Εφέσιου φιλοσόφου, με παρουσίαση εκτενών αποσπασμάτων από αρκετούς μελετητές του, παλαιότερους και πιο σύγχρονους. Τα αποσπάσματα εμπεριέχονται στο σώμα του κειμένου για να βοηθήσουν, κατά άμεσο τρόπο, τον/την αναγνώστη/τρια να εδραιώσουν την άποψη την οποία υποστηρίζει ο Θ. Χρηστίδης είτε κάνοντας κριτική στις απόψεις των άλλων, όταν αυτοί υποστηρίζουν κάτι το διαφορετικό, είτε ενισχύοντας τη δική του άποψη, όταν αυτή ταυτίζεται ή συμπίπτει με τις απόψεις των άλλων αναφερομένων μελετητών του έργου του Ηράκλειτου. Αυτή η λεπτομερειακή αναφορά και η συμπερίληψη αυτών των εκτενών και πολλών αποσπασμάτων μαζί με τις λεπτομερειακές προσεγγίσεις και ερμηνείες του συγγραφέα (Θ. Χρηστίδη) δίνουν μια έκταση σελίδων αξιοπρόσεκτη στο όλο πόνημα, που αποτελείται συνολικά από 530 σελίδες. Στις σελίδες αυτές συμπεριλαμβάνονται και οι τέσσερις σελίδες του προλόγου του Β. Κάλφα. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα αρκετά πλούσιο βιβλίο αναφοράς, που θα δώσει ουσιαστική βοήθεια στον κάθε μελετητή του έργου του Ηράκλειτου. Απαρτίζεται από δυο ακόμη σύντομους προλόγους του συγγραφέα και μια σχετικά εκτενή εισαγωγή. Χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια· τα ακόλουθα:

 

Κεφάλαιο 1^ο : Ο ποιητικός λόγος του Ηρακλείτου: τα αποσπάσματα,

Κεφάλαιο 2^ο: Η γνωσιολογία του Ηρακλείτου και η θεωρία του λόγου,

Κεφάλαιο 3^ο: Η φυσική θεωρία του Ηρακλείτου,

Κεφάλαιο 4^ο: Τα ανθρωποκεντρικά αποσπάσματα.

 

Ακολουθεί ένα δεύτερο μέρος με ένα κεφάλαιο, το:

 

Κεφάλαιο 5^ο: Ο Ηράκλειτος και η σύγχρονη φυσική.

 

Στη συνέχεια, μετά το 5^ο κεφάλαιο, υπάρχει μια εκτενής ενότητα με συμπληρωματικά σχόλια. Ακολουθεί ένας επίλογος και η σχετική βιβλιογραφία με τρία αντίστοιχα λειτουργικά ευρετήρια: ένα για τα αποσπάσματα, ένα για έννοιες και φράσεις και ένα ονομάτων. Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε για το εν λόγω πόνημα που εμπλουτίζει τη βιβλιογραφία για τον Ηράκλειτο, δεδομένου ότι το έργο του και η σκέψη του παρέχουν δυνατότητες για νέες αναγνώσεις και νέες προσεγγίσεις και σήμερα και στο μέλλον. Για το θέμα μάλιστα αυτό ο ίδιος ο Θ. Χρηστίδης εκθέτει τις σκέψεις του (στο δεύτερο μικρό πρόλογό του), όπου, για το πρόβλημα της ερμηνείας, επισημαίνει τις δυο βασικά αντίθετες μεταξύ τους απόψεις μελετητών της σκέψης του Ηράκλειτου, αναφορικά με την κοσμολογία, όπου επικεντρώνει και το επιστημονικό ενδιαφέρον του. Γράφει:

 

Έτσι, όσον αφορά στην κοσμολογία του Ηρακλείτου, οι δύο αντίθετες απόψεις που έχουν εκφραστεί είναι: (α) ότι ο Εφέσιος μιλά για έναν και μοναδικό κόσμο-σύμπαν, μέσα στον οποίο συμβαίνουν συνεχώς οι μεταβολές στις οποίες αναφέρονται τα σχετικά αποσπάσματα, όπως τα απ. 30 και 31· και (β) ότι ο Ηράκλειτος μιλά για διαδοχικά σύμπαντα, όπου υπάρχει γένεση και φθορά του ενός για να ακολουθήσει, βάσει του ίδιου κοσμικού σχεδίου, η γένεση και η φθορά του επόμενου, και αυτό γίνεται εις το διηνεκές.

 

Και συνεχίζει λέγοντας ότι:

 

Όπως θα φανεί από όσα ακολουθούν, υπάρχουν επιχειρήματα τα οποία στηρίζουν τη μία ή την άλλη ερμηνεία. Ελπίζουμε ότι θα δείξουμε ότι δεν μπορεί κανείς να είναι δογματικός ή απόλυτα πεπεισμένος για την ορθότητα της μιας ή της άλλης ερμηνείας. Πιστεύουμε ότι το πρόβλημα θα παραμείνει για πάντα ανοιχτό.[…].

 

Με το βιβλίο του, ο Θ. Χρηστίδης, παίρνει θέση στο πρόβλημα της ερμηνείας, άλλοτε συμφωνώντας και άλλοτε διαφωνώντας με άλλους μελετητές της σκέψης του Ηράκλειτου. Δεν θα επεκταθώ περισσότερο στα θέματα αυτά· είναι έξω από την οπτική γωνία της παρούσας παράλληλης ανάγνωσης.

 

3.

 

Μια παράλληλη με τη λογοτεχνία ανάγνωση

 

Πέρα από τη σύντομη απάντησή μου στο τελευταίο ερώτημα, που ήδη προηγήθηκε, ίσως παραμένει ακόμη η απορία: γιατί επέλεξα να μείνω σε αυτή την παράλληλη ανάγνωση του Χρηστίδη με κείμενα από τη λογοτεχνία; Τέσσερις είναι οι λόγοι: (α) επειδή η πρώτη μου έμμεση επαφή για τον Ηράκλειτο έγινε μέσω της λογοτεχνίας και, από τότε, πολλές φορές τον έχω «συναντήσει» σε διάφορα ποιητικά και άλλα κείμενα· (β) επειδή, ο ίδιος ο Θ. Χρηστίδης (μίλησα ήδη γι’ αυτό) έχει μία ποιητική γραφή και μάλιστα τόσο στο 1^ο Κεφάλαιο του βιβλίου του, αλλά και σε άλλες θέσεις, τονίζει την ποιητικότητα των αποσπασμάτων του Ηράκλειτου, δίνοντας μεγάλη σημασία στο ρυθμό, στη μουσικότητά τους· (γ) επειδή, στα δικά μου ενδιαφέροντα, έχω εντάξει αυτή την παράλληλη ανάγνωση της λογοτεχνίας με τις θετικές επιστήμες και ακόμη πιο συγκεκριμένα με τα μαθηματικά· και (δ) για την αποφυγή αλληλοεπικαλύψεων, όπως ήδη έχω αναφέρει.

 

3.α

 

Κείμενα από την ελληνική λογοτεχνία

 

Η πρώτη μου, λοιπόν, έμμεση επαφή (εκεί στα μέσα του ’60) με ένα ψήγμα από τη σκέψη του Ηράκλειτου έγινε, όταν διάβασα το εξαιρετικό –απ’ ό,τι παραμένει ακόμη στο μυαλό μου ως ανάμνηση– μυθιστόρημα του Βασίλη Μοσκόβη Γενεά έρχεται. Περιέγραφε, το βιβλίο εκείνο, τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και τις αγωνίες ενός εξαιρετικού υφηγητή, αναδεικνύοντας τη ζωή του σε πρότυπο, χρησιμοποιώντας ο συγγραφέας του ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου, το οποίο καθόριζε τη στάση ζωής του κεντρικού ήρωα του βιβλίου. Του έδινε μάλιστα μια ερμηνεία όπως έψαξα βαθιά μέσα μου και ανακάλυψα τον εαυτό μου. Αισθάνομαι, από τότε, αυτό το απόσπασμα να με απασχολεί. Πρόκειται για το πασίγνωστο:

 

(απ. 101),             ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν

 

Ερεύνησα τον εαυτό μου, το μεταφράζει ο Χρηστίδης (δίζημι=ερευνώ), κατατάσσοντάς το, με δική του ταξινόμηση, ως 8^ο στα εισαγωγικά αποσπάσματα (βλ. ό.π. 2, σ. 77). Επιπλέον, μας παραθέτει ένα απόσπασμα (από τον «Ηράκλειτο» του Ε. Ρούσσου) στο οποίο σημειώνεται η συσχέτιση του συγκεκριμένου αποσπάσματος με το Δελφικό γνῶθι σαὐτόν. Η ερμηνεία, ωστόσο, που ο Χρηστίδης δίνει στο συγκεκριμένο απόσπασμα, στη σ. 140 του βιβλίου του, σε συνδυασμό και με άλλα αποσπάσματα, είναι εξαιρετικά εύστοχη.

 

Ο υφηγητής (ήρωας) του βιβλίου, όπως κάπου διάβασα σε ανύποπτο χρόνο, είναι ο σπουδαίος κλασικός φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής, με το γνωστό τραγικό τέλος του. Άρα, δεν αποτέλεσε έκπληξη για μένα η αναφορά στο ομώνυμο ποίημα του Α. Σικελιανού στην Πλατωνική μανία που τον διαμόρφωσε (τον Ι. Συκουτρή) και στην απόκρυφη του Ηράκλειτου Αρμονία. Ας δούμε ένα απόσπασμα από το ποίημα:

 

                         ΙΩΆΝΝΗΣ ΣΥΚΟΥΤΡΉΣ

 

(………………..)

Κι ἂ! πῶς θὲ να ’ταν δυνατό, σὰ γύριζες καὶ πάλι

στὸν ὄχλο, γιὰ τὴν ἄνιση ποὺ Σὲ καρτέραε πάλη,

ὅλο Σου τὸ αἷμα μονομιὰ ξοπίσω νὰ μὴ φύγει,

 

μὲ τὴν ἱερὴ ποὺ Σ’ τὸ ’θρεψε Πλατωνικὴ μανία,

βαθιὰ πρὸς τὴν ἀπόκρυφη τοῦ Ἡράκλειτου Ἁρμονία

ποὺ ἀπάνω κι ἀπ’ τὸ θάνατο τὴν ἀφουκρῶνται οἱ Λίγοι;

 

Επισημαίνω ότι λίγοι μπορούν να αφουγκραστούν την απόκρυφη του Ηράκλειτου Αρμονία. Η αρμονία αποτελεί δομικό στοιχείο στη σκέψη του Ηράκλειτου. Ας θυμηθούμε τα σχετικά του αποσπάσματα:

 

(απ. 54 DK):  ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρέσσων

 

(απ. 51 DK):  οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόμενον

ἑαυτῷ ὁμολογέει· παλίντροπος ἁρμονίη

ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης.

 

(απ. 8   DK):  τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων

καλλίστην ἁρμονίαν καὶ πάντα κατ’ ἔριν γίνεσθαι.

 

Ο Χρηστίδης, στη δική του ταξινόμηση, τα κατατάσσει με την αρίθμηση ως αποσπάσματα 36, 51 και 55 εντάσσοντάς τα στην ενότητα Γνωσιολογία το πρώτο και Κοσμολογία τα άλλα δύο (βλ. ό.π. 2, σσ. 81, 83, 84). Τα παραθέτει δε σκόπιμα υπό μορφή στίχων, ως εξής:

 

36 (DK  54) ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρέσσων	Η αφανής αρμονία είναι καλύτερη από τη φανερή.
51 (DK 51) οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόμενον ἑαυτῷ ὁμολογέει· παλίντροπος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης.	Δεν καταλαβαίνουν πώς ένα πράγμα που διαφοροποιείται βρίσκεται σε συμφωνία με τον εαυτό του· πρόκειται για παλίντροπο αρμονία, όπως του τόξου και της λύρας.
55 (DK 8) τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν καὶ πάντα κατ’ ἔριν γίνεσθαι.	Το ενάντιο συμφωνεί και από τα διαφορετικά (παράγεται) η καλλίστη αρμονία και όλα γίνονται σύμφωνα με τη διαμάχη.

 

Για την Ηρακλείτεια αρμονία θα μπορούσαμε να πούμε πολλά. Στο βιβλίο του ο Χρηστίδης αφιερώνει εκτενείς αναφορές και ερμηνείες που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον (βλ. σσ. 230-232). Οι πολλές, επίσης, παραπομπές –και σε θέσεις άλλων σχολιαστών και μελετητών– εισάγουν τον/την αναγνώστη/τρια σε ένα περιβάλλον συνεχούς σκέψης, προβληματισμού και διαλόγου.

 

Να σημειώσουμε εδώ ότι το τελευταίο από τα παραπάνω αποσπάσματα το καταγράφει και ο Γιώργος Σεφέρης. Δεν είναι το μοναδικό, εξάλλου, που καταγράφει. Θα δούμε και άλλες αναφορές και καταγραφές του στα επόμενα. Ο Γ. Σεφέρης έχει συμπεριλάβει το απόσπασμα 8 του Ηράκλειτου στα γραφόμενά του ως εξής, δίνοντας επιπλέον και τη δική του μετάφραση. Γράφει:

 

8. τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν.
9. Τὸ ἀντίθετο συμφωνεῖ, κι ἀπ’ τὰ διαφορετικὰ ἡ κάλλιστη ἁρμονία.

 

Εκτός από τις πηγές που αναφέρει ο Χρηστίδης, αλλά και τη διατύπωση των δικών του απόψεων και προσεγγίσεων, για το ρόλο της κάλλιστης και της παλίντροπης αρμονίας, νιώθω την ανάγκη να αναφερθώ και σε ένα παλαιότερο βιβλίο, κυρίως, λόγω της συνάφειας του τίτλου του με την εξέλιξη των φυσικών επιστημών, κάτι που απασχολεί και τον Χρηστίδη, ως ειδικό ερευνητή-επιστήμονα. Πρόκειται για το βιβλίο του Κων. Ι. Λογοθέτου, Η Φιλοσοφία της Αναγεννήσεως και η Θεμελίωσις της Νεωτέρας Φυσικής. Και στο βιβλίο αυτό γίνεται αναφορά για το πώς η έννοια της Ηρακλείτειας αρμονίας επηρέασε τη σκέψη φιλοσόφων κ.ά. και στα χρόνια της Αναγέννησης.

 

Για το Σεφέρη μιλήσαμε και πιο πριν. Ωστόσο, στο έργο του υπάρχουν και οι ακόλουθες αναφορές, που επίσης σχετίζονται με τον Εφέσιο φιλόσοφο και τη σκέψη του. Ας τις μνημονεύσουμε:

 

ΕΝΑΣ ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΤΑΜΙΑ

 

[…]

τὸ μακρὺ ποτάμι ποὺ βγαίνει ἀπὸ τὶς μεγάλες λίμνες ……..

…………………..

ποὺ δὲν εἶναι ποτὲς του ἴδιο, κατὰ ποὺ δίδασκαν οἱ παλαιοί

γραμματισμένοι

κι ὡστόσο μένει πάντα τὸ ἰδιο σῶμα, τὸ ἴδιο στρῶμα, καὶ

τὸ ἴδιο Σημείο,

ὁ ἴδιος προσανατολισμός.

 

Είναι σαφής η αναφορά στο σχετικό Ηρακλείτειο απόσπασμα, για τις μεταβολές του νερού στη ροή του ποταμού, ενώ κάποια άλλα χαρακτηριστικά (το σώμα, το στρώμα, το Σημείο, ο προσανατολισμός) παραμένουν σταθερά. Να μείνουμε, θέλω, και στο

 

…..κατὰ ποὺ δίδασκαν οἱ παλαιοί / γραμματισμένοι.

 

Αφήνει αυτό έναν υπαινιγμό, πως τα ανάλογα ζητήματα των μεταβολών και των αλλαγών, από παλιά, είναι υπόθεση διδασκαλίας γραμματισμένων και όχι απαίδευτων ανθρώπων. Και αφού κι ο Ηράκλειτος το επισήμανε πρώτος, αυτός κι αν συγκαταλέγεται στους γραμματισμένους! Ο επιμελητής της έκδοσης των ΑΠΑΝΤΩΝ του Σεφέρη, ο Γ.Π. Σαββίδης, για το συγκεκριμένο στίχο (στ. 13) του ποιήματος μας δίνει την ακόλουθη σημείωση:

 

Πρβλ. «Λέγει που Ἡράκλειτος ὅτι πάντα χωρεῖ καὶ οὐδὲν μένει, καὶ ποταμού ροή ἀπεικάζων τὰ ὄντα, ὡς δὶς ἐς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν εμβαίης», Πλάτων, Κρατύλος 402 a.

 

Στις Μεταγραφές του Σεφέρη (βλ. ό.π.π., 11) ο επιμελητής της έκδοσης, Γ. Γιατρομανωλάκης, παραθέτει και το ακόλουθο απόσπασμα του Ηράκλειτου:

 

12. ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα έπιρρεῖ· καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυμιῶνται.
13. Μπαίνουν στὰ ἴδια ποτάμια· ὅμως ὁλοένα διαφορετικὰ νερὰ τρέχουν ἀπάνω τους· κι οἱ ψυχὲς ἀπὸ τὰ ὑγρὰ ἐξατμίζονται.

 

 

Ας δούμε το σχετικό Ηρακλείτειο απόσπασμα (DK 93), όπως το δίνει ο Χρηστίδης στο βιβλίο του, αλλά και δυο ακόμη παραπλήσια, τα (DK 12) και (DK 49a). Τα ταξινομεί ως 93, 91 και 92, αντίστοιχα, υπό τον τίτλο Πώς λειτουργεί ο κόσμος. Παρατηρούμε ότι ο Χρηστίδης στο (DK 12) παραλείπει την τελευταία πρόταση καὶ …ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυμιῶνται.

91 (DK  12)   ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ.	Όσους μπαίνουν στα ίδια ποτάμια άλλα  και άλλα νερά τους βρέχουν.
92 (DK 49a) ποταμοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐμβαίνομέν τε καὶ οὐκ ἐμβαίνομεν, εἶμέν τε καὶ οὐκ εἶμεν.	Στα ίδια ποτάμια και μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, είμαστε και δεν είμαστε (οι ίδιοι).
93 (DK 91) ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ· σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι.	Γιατί δεν είναι δυνατό να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι· σκορπίζεται και πάλι συγκεντρώνεται και πλησιάζει και απομακρύνεται.

 

 

Αλλά και στα Τρία Κρυφά ποιήματα, ο Σεφέρης, σε ένα στίχο του μιλάει για τον κεραυνό, υιοθετώντας λεκτικές εκφράσεις που παραπέμπουν στον Ηράκλειτο. Ας το δούμε:

 

ΠΆΝΩ ΣΕ ΜΙΑ ΧΕΙΜΩΝΙΆΤΙΚΗ ΑΧΤΊΝΑ

 

Ζ.

 

ΤῊ φλόγα τὴ γιατρεύει ἡ φλόγα

ὄχι μὲ τῶν στιγμῶν τὸ στάλαγμα

ἀλλὰ μιὰ λάμψη, μονομιᾶς·

ὅπως ὁ πόθος πού ἔσμιξε τὸν ἄλλο πόθο

κι ἀπόμειναν καθηλωμένοι

ἢ ὅπως

ρυθμὸς τῆς μουσικῆς ποὺ μένει

ἐκεῖ στὸ κέντρο σὰν ἄγαλμα

 

ἀμετάθετος.

 

Δὲν εἶναι πέρασμα τούτη ἡ ἀνάσα

οἰακισμὸς κεραυνοῦ.

 

Αυτό το στοιχείο (για το στίχο Ζ 11) το παρατηρεί και ο Γ.Π. Σαββίδης, ο οποίος στις σημειώσεις του γράφει:

 

οἰακισμὸς: τιμονιά· πρβλ. «τὰ δὲ πάντα οἰακίζει κεραυνὸς»

(= Ὅλα τὰ κυβερνάει ὁ κεραυνὸς), Ἡράκλειτος.

 

Ο Κεραυνός κυβερνάει τα πάντα, μεταφράζει και ο Χρηστίδης. Για τον κεραυνό, τη φωτιά, την εκπύρωση και πολλά σχετικά με αυτές τις έννοιες στον Ηράκλειτο υπάρχει εκτενέστατος σχολιασμός στο βιβλίο.

 

Για τα αποσπάσματα στις Μεταγραφές του Σεφέρη, με επιμ. Γ. Γιατρομανωλάκη, αναφερθήκαμε και πιο πάνω (βλ. ό.π.π. 11). Μάλιστα δώσαμε και την εκδοχή του Σεφέρη για τα αποσπάσματα 8 και 12. Θα δούμε ένα ακόμη απόσπασμα από τα υπόλοιπα που αναφέρονται εκεί. Αυτό, για την οικονομία του κειμένου. Παραμένουμε στο ακόλουθο απόσπασμα 18, για το λόγο ότι το βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον για όσους ασχολούνται με την έρευνα, οι οποίοι πρέπει να ξεπερνούν τον εαυτό τους και να ελπίζουν ακόμη και στο ανέλπιστο! Έτσι ανοίγονται πολλές φορές οι δρόμοι στις ανακαλύψεις. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί ακόμη και το ανερμήνευτο· το ….τόσο εύλογο το Ακατανόητο κατά τον Ελύτη. Η μαθηματική ελπίδα ως έννοια της πιθανοθεωρίας κρύβει και κάτι από την τύχη, από το αβέβαιο να συμβεί. Αλλά η τύχη, λέει ο λαός, ευνοεί τους τολμηρούς.

 

18. ἐὰν μὴ ἔλπηται, ἀνέλπιστον οὐκ ἐξευρήσει, ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον.
19. Ἂν δὲν ἐλπίζει κανείς, δὲν μπορεῖ νὰ βρεῖ τὸ ἀνέλπιστο· γιατὶ εἶναι ἀνεξερεύνητο καὶ χωρὶς μονοπάτι.

 

Ο Χρηστίδης για το συγκεκριμένο απόσπασμα γράφει:

38 (DK 18) ἐὰν μὴ ἔλπηται ἀνέλπιστον οὐκ ἐξευρήσει, ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον.

Εάν δεν ελπίζει κανείς, δεν θα βρει το ανέλπιστο, επειδή είναι ανεξερεύνητο και δεν υπάρχει δρόμος (προς αυτό).

 

Πριν τελειώσουμε τη σύντομη αναφορά μας, για το πώς ο Γ. Σεφέρης αξιοποίησε τον Ηράκλειτο στην ποίηση και σε κείμενά του, αξίζει να αναφερθούμε και σε μία εγγραφή του στο Μέρες Γ΄, όπου με σαφήνεια ο ποιητής σχολιάζει ένα από τα αποσπάσματα του Ηράκλειτου, με τον χαρακτηρισμό «Ὑπερρεαλισμός». Με άλλα λόγια, ο Σεφέρης ερμηνεύει το συγκεκριμένο απόσπασμα (DK 75) ως υπερρεαλιστική γραφή. Το συγκεκριμένο απόσπασμα δεν το συμπεριλαμβάνει ο Γιατρομανωλάκης στις Μεταγραφές.  Γράφει:  (13 Μάρτη 1938).

 

«καὶ τοὺς καθεύδοντας, οἶμαι, ὁ Ἡράκλειτος ἐργάτας εἶναι λέγει και συνεργοὺς τῶν έν τῷ κόσμῳ γινομένων» (Μάρκος Αὐρήλιος): –Ὑπερρεαλισμὸς.

 

Ο Χρηστίδης το κατατάσσει στα αποσπάσματα με τίτλο «Πώς λειτουργεί ο κόσμος», μεταφράζοντάς το, ως εξής:

 

75 (DK 75) Τοὺς καθεύδοντας [οἶμαι, ὁ Ἡράκλειτος] ἐργάτας εἶναι τῶν έν τῷ κόσμῳ γινομένων.

[Ο Ηράκλειτος νομίζω λέει] οι κοιμισμένοι είναι εργάτες και συνεργοί σε όσα συμβαίνουν στον κόσμο.

 

 

Στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη πολλοί αναγνωρίζουν Ηρακλείτειες επιρροές στη σκέψη του. Στοιχεία π.χ. αυτής της επιρροής μπορεί κάποιος να τα δει στο Έξι και μία τύψεις για τον Ουρανό. Θα μείνουμε, ωστόσο, μόνο σε κάποια ψήγματα από την ποίηση του Ελύτη. Στο Μικρό Ναυτίλο, συγκεκριμένα, και ειδικότερα στο ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ [Ὁ Ταξιδιωτικὸς Σάκος], ο ποιητής θέλει να συγκεντρώνει τα απολύτως απαραίτητα, για να τα πάρει μαζί του στο ταξίδι. Γράφει:

 

«Ἄδειασα καὶ ξαναγέμισα τὸν ταξιδιωτικὸ μου σάκο. «Μόνον τ’ ἀπαραίτητα» εἶπα. Κι ἦταν ἀρκετὰ γι’ αὐτὴ τὴ ζωὴ —καὶ γιὰ πολλὲς ἄλλες ἀκόμη. Βάλθηκα νὰ τὰ καταγράφω ἕνα ἕνα:

Και σε αυτά που καταγράφει (και με την ακόλουθη σειρά), είναι δυο αντικείμενα από την Κρήτη, μια τοιχογραφία της Θήρας, δυο ζωγραφιές από την Αίγυπτο,  τρεις στίχους από τον Όμηρο, ένα στίχο από τον Αρχίλοχο, έναν στίχο από τη Σαπφώ και δυο αναφορές από αποσπάσματα του Ηράκλειτου, τις ακόλουθες:

 

ὕβριν χρὴ σβεννύναι ἢ πυρκαϊὴν

παιδὸς ἡ βασιληίη».

 

Τα υπόλοιπα που διαλέγει για το ταξίδι του είναι θυμητάρια και αποστάγματα σκέψης από όσους και όσα εκτιμάει ο ποιητής ότι πρέπει να τα έχει μαζί του. Από την πλήρη καταγραφή του πίνακα για το ταξίδι –μιας ή και περισσότερων ζωών– προκύπτει η αξία, που αποδίδει ο Ελύτης στη σκέψη του Ηράκλειτου και τη συνδρομή της στη διατήρηση του παγκόσμιου πολιτισμού, ως ένας άλλος Νώε που καλείται να πάρει μαζί του αυτά που πρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν και να τον συντροφεύουν στη ζωή του και σε άλλες επόμενες ζωές, όπως λέει χαρακτηριστικά.

 

Ακόμη, από τη συλλογή Δυτικά της Λύπης, στο πρώτο ποίημα με τίτλο «Της Εφέσου» στον πέμπτο και στον τελευταίο στίχο του ο Ελύτης απονέμει τον τίτλο του αγίου στον Ηράκλειτο. Ας δούμε τους στίχους:

 

(………..)

Κάτι πρέπει νὰ γίνεται τοῦ ἁγίου Ἡρακλείτου ἀνήμερα

(………..)

Τοῦ ἁγίου Ἡρακλείτου ἀνήμερα

παιδὸς ἡ βασιληίη

 

Για το θείον και την έννοια του θεού στον Ηράκλειτο, ο Χρηστίδης κάνει εκτενή αναφορά στο βιβλίο του. Μάλιστα, ο πλήρης τίτλος του βιβλίου, Ο ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ, μας προϊδεάζει ότι αναφέρονται πολλά στις σελίδες του, σχετικά με τις απόψεις του Εφέσιου φιλοσόφου για την έννοια του «θεού» και του «θείου». Εκτός από τους επιμέρους σχολιασμούς, που γίνονται σε αρκετά σημεία του βιβλίου, υπάρχει και μια συγκεκριμένη ενότητα με τίτλο «Οι έννοιες ‘‘θεός’’, ‘‘θείον’’ στον Ηράκλειτο». Επισημαίνεται εκεί ότι

 

….θεὸς εἶναι τὸ ἀείζωον πῦρ τοῦ κόσμου (απ. 67).

 

Παραθέτει, μάλιστα, ένα εκτενές απόσπασμα από το σχετικό βιβλίο του Ρούσσου, όπου οριοθετείται η έννοια «θεός» και τονίζεται ότι

 

Ο Ηράκλειτος πιστεύει (…) ότι το όνομα αποτελεί μέρος της ουσίας ενός πράγματος και ότι τα ποικίλα ονόματα του θεού δηλώνουν πραγματικές αλλοιώσεις της ενιαίας ουσίας του…

Έτσι ο Ηράκλειτος, ξεπερνώντας τη θρησκευτική πραγματικότητα της εποχής του, συλλαμβάνει μια έννοια θεού, ο οποίος είναι μοναδικός και ανώνυμος, αποτελεί την ενότητα των αντιθέσεων του κόσμου, είναι απαλλαγμένος από ανθρωπομορφικά στοιχεία και τα προσωπικά χαρακτηριστικά όσο και από τις δοξασίες και τις προσδοκίες των ανθρώπων γύρω από αυτόν. (…).

 

Αν επανέλθουμε στον Ελύτη, η απόδοση από αυτόν του τίτλου του αγίου στον Ηράκλειτο, όπως τον προσφωνεί, δείχνει –και με αυτό τον τρόπο– το πόσο ψηλά στην αξιολογική του κλίμακα τον ιεραρχεί· τον αγιοποιεί, με ό,τι αυτό σημαίνει.

 

Ο τελευταίος στίχος, για τον «αιώνα», που είναι παιδί το οποίο παίζει πεσσούς και ότι η βασιλεία ανήκει στο παιδί, δηλαδή στο χρόνο, τελικά, αποτελεί μια φιλοσοφική προσέγγιση της έννοιας του χρόνου. Να θυμηθούμε ότι πολλοί φιλόσοφοι και άλλοι επιστήμονες, παλαιότεροι και σύγχρονοι, έχουν ασχοληθεί με την έννοια του χρόνου. Το συγκεκριμένο απόσπασμα παρουσιάζεται από τον Χρηστίδη, στην ενότητα της δικής του ταξινόμησης Κοσμολογία, ως εξής:

 

52 (DK 52) αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων· παιδὸς ἡ βασιληίη.

Ο χρόνος είναι παιδί που παίζει πεσσούς· η κυριαρχία ανήκει στο παιδί.

 

 

Κλείνοντας αυτή την περιδιάβαση σε ορισμένους Έλληνες ποιητές, εστιάζοντας την προσοχή μας σε αναφορές και άλλες λανθάνουσες ή μη επιρροές τους, από τη σκέψη του Ηράκλειτου, αξίζει να δούμε ένα ακόμη απόσπασμα του Έκτορα Κακναβάτου, χωρίς κανένα σχόλιο από μέρος μου. Ζητώ μόνο να προσέξουμε αυτή τη διήγηση μιας πορείας και την αναφορά του ποιητή στον Ηράκλειτο σε μια τραγική εκπνοή, σε ένα τέλος. Γράφει:

 

4.

 

Τελευταῖος γύρος οἱ ἐσχατιές.          Ἐσὺ ποὺ ἐπέμε-

νες θερίζοντας λογισμὸ καὶ λόγο· ἐσὺ θερίζοντας. Πέρα

καὶ πέρα ὁ χῶρος ἄδειο σπίτι.       Ἕνα ἕνα τοῦ παίρνανε

τὰ ἔπιπλα·  ἀηδιασμένος  παράδωσε  στὸ  τέλος  καὶ  τὸ

μεγαλεῖο   του.         Τί    παλιατζῆδες.         Ἐσὺ   ἐπέμε-

νες   πὼς χάνει ἡ αἴσθηση αἷμα συνέχεια·   ἀδύνατον  νὰ

παραδεχτεῖς  τί  θὰ   πεῖ  πεδιάδα.

Ξάφνου  (ὦ δίοπε  κάπου Νοέμβριος)   στὸ κλιμακοστά-

σιο τὸ κεφάλι κόπηκε.         Σκαλί  σκαλί  ἀπὸ  τὸν  ἕκτο

πῆρε νὰ κατρακυλᾶ τὴν ἐπικράτεια.          Στὸν πέμπτο

μὲ Ἡράκλειτο ἐκπνέοντας.                Στὸν τέταρτο μὲ Ρω-

μανό.         Στὸν τρίτο ἐκείνη ἡ χάρτα  τοῦ  Ἀτλαντικοῦ

τὰ ἀσυνάρτητα γιὰ δικαιώματα,  ἡ  διακήρυξη  ὣς   τὸ

δεύτερο.        Στὸν πρῶτο λίγα τοῦ  Μακρυγιάννη  ἀκό-

μα, ὣς τὸ ἰσόγειο, ἔτσι.               Ἐκεῖ μὲ τὸ ὣς πότε πα-

λικάρια…ξεψύχησε.               Αυτά.

 

(1972)

 

 

3.β

 

Κάτι και από την ξένη λογοτεχνία

 

Και στην ξένη λογοτεχνία μπορούμε να βρούμε αναφορές σε αποσπάσματα από τη σκέψη του Ηράκλειτου. Όσα ακολουθούν είναι από το ποιητικό έργο του Χ. Λ. Μπόρχες. Πάλι βλέπουμε να χρησιμοποιείται ως εικόνα το ποτάμι και ως σκέψη ότι κανείς δεν μπορεί να μπει δυο φορές στο ίδιο. Κι ακόμη να χρησιμοποιεί την έννοια της μεταβολής και της ταύτισης των αντιθέτων. Για όλα αυτά διεξοδικά, από τη σκοπιά του, μας μιλάει ο Χρηστίδης και στο πόνημά του.

Στη συλλογή ποιημάτων του Μπόρχες, «Το εγκώμιο της σκιάς», υπάρχει ένα ποίημα με τον τίτλο Ηράκλειτος. Με τον ίδιο τίτλο υπάρχει ποίημα και στη συλλογή του «Το σιδερένιο νόμισμα». Από μόνοι τους οι τίτλοι μιλούν. Ας  δούμε το ένα ολόκληρο και ένα απόσπασμα από το άλλο, σε μετάφραση Δ. Καλοκύρη:

 

Ηράκλειτος

 

Το δεύτερο μισοσκόταδο.

Η νύχτα που βαθαίνει μες στον ύπνο

Η κάθαρση κι η λησμονιά.

Το πρώτο μισοσκόταδο.

Το πρωινό που ήταν αυγή.

Η μέρα που ήταν πρωί.

Η πλούσια μέρα που θα καταλήξει σε μια χαμένη βραδιά.

Το δεύτερο μισοσκόταδο.

Η νύχτα – τούτο το άλλο ένδυμα του χρόνου.

Η κάθαρση κι η λησμονιά.

Το πρώτο μισοσκόταδο….

Το φευγαλέο ξημέρωμα και, καθώς ξημερώνει,

η αγωνία του Έλληνα.

Τι υφάδι είναι τούτο

του είναι του θα ’ναι και του ήταν;

Και ποιο είναι τούτο το ποτάμι

που μέσα του κυλάει ο Γάγγης;

Τι είναι τούτο το ποτάμι

που την πηγή του δεν αντέχεις καν να φανταστείς;

Τι είναι τούτο το ποτάμι

που παρασέρνει ξίφη και μυθολογίες;

Είναι ανώφελο να κοιμηθώ.

Κυλάει μες στον ύπνο, στην έρημο, στα υπόγεια.

Με παρασέρνει το ποτάμι και το ποτάμι τούτο είμαι εγώ.

Είμαι από μια ύλη από αινιγματικό χρόνο

που συνεχώς μεταβάλλεται.

Ίσως η πηγή να βρίσκεται μέσα μου

Ίσως απ΄ τη σκιά μου

να αναβλύζουν οι μέρες: ανελέητες και φανταστικές.

 

«Το εγκώμιο της σκιάς» 

 

                              Ηράκλειτος

 

Ο Ηράκλειτος περπατάει βραδάκι

για την Έφεσο. Το δειλινό τον έφερε

χωρίς να το ’χει συνειδητά επιδιώξει

στην όχθη ενός σιωπηλού ποταμού.

 

(…………………………….)

 

Κανείς δεν μπαίνει δυο φορές στα νερά

Του ίδιου ποταμού.

……………………

«Το σιδερένιο νόμισμα»,

 

Και ένα ακόμη ποίημα από τη συλλογή «Οι συνωμότες», πάλι χωρίς κανένα άλλο σχόλιο:

 

Είναι τα ποτάμια

 

Είμαστε ο χρόνος. Εκείνη είμαστε η περίφημη

παραβολή του Σκοτεινού Ηράκλειτου.

Είμαστε το νερό, όχι το σκληρό διαμάντι,

αυτό που χάνεται, όχι αυτό που μένει.

Είμαστε το ποτάμι κι ο έλληνας εκείνος

Που κοιτάζεται στο ποτάμι. Η αντανάκλασή του

αλλάζει στο νερό του εναλλασσόμενου καθρέφτη

στο κρύσταλλο που αλλάζει σαν τη φωτιά.

Είμαστε το μάταιο προκαθορισμένο ποτάμι,

όπως κυλά προς τη θάλασσα. Το σκέπασε η σκιά.

Όλα μάς αποχαιρετούν, όλα μακραίνουν.

Η μνήμη δεν εξαργυρώνει το νόμισμά της.

Και ασφαλώς κάτι υπάρχει που απομένει

Και ασφαλώς κάτι υπάρχει που θρηνεί.

«Οι συνωμότες»,

 

 

4.

 

Επίλογος

 

Τελειώνοντας αυτό το κείμενο, με την παράλληλη ανάγνωση που επιχειρήθηκε, φάνηκε πολύ καθαρά ότι ο Ηράκλειτος και η σκέψη του (παρότι αυτή είναι αποτυπωμένη σε ελάχιστα αποσπάσματα), παραμένουν επίκαιρα για ποικίλες προσεγγίσεις και προβληματισμούς. Το έκαναν αυτό πολλοί και από τη δική τους σκοπιά θέασης και τα δικά τους ερευνητικά ενδιαφέροντα ο καθένας· και θα συνεχίσουν να το κάνουν και στο μέλλον. Στο βιβλίο του ο Θ. Χρηστίδης το επισημαίνει αυτό, ιδιαίτερα.

Παρότι, προσωπικά, στα δικά μου διαβάσματα, έμενα με ιδιαίτερη προσοχή σε αρκετά σημεία της σκέψης του Ηράκλειτου, οφείλω να ομολογήσω ότι η εργασία του Χρηστίδη μού διεύρυνε τον ορίζοντα της σκέψης μου, με τον πλούτο των πληροφοριών της, τη σχολαστικότητα της τεκμηρίωσής της, τα σχόλια και τις ερμηνείες της.

Είναι βέβαιο ότι ο αναγνώστης του βιβλίου αυτού θα βρει σημεία που θα τον προκαλέσουν να σκεφτεί, να οδηγηθεί σε ένα δημιουργικό διάλογο με τον εαυτό του ή και με το συγγραφέα· να διαφωνήσει κάποτε. Αλλά αυτή, ακριβώς, είναι και η ειδοποιός διαφορά της σκέψης του Ηράκλειτου, αφού ακόμη και σήμερα και στο μέλλον, όπως και στο παρελθόν, ο χαρακτηρισμός του ως σκοτεινού και αινικτή φιλοσόφου δεν είναι ένα απλό σχήμα λόγου.

Κλείνοντας αυτόν τον επίλογο,  και ενώ ήμουν στη διαδικασία της τελικής διαμόρφωσης αυτού του κειμένου μου, πληροφορήθηκα από τις βραδινές ειδήσεις το θάνατο του Έλληνα φιλόσοφου και στοχαστή της διασποράς, του Κώστα Αξελού. Έκρινα σκόπιμο να μνημονεύσω εδώ και αυτό το συμβάν, μια και πρόκειται για έναν στοχαστή που και αυτός μας έδωσε αφορμές να σκεφτούμε πάνω στον Ηράκλειτο και τη φιλοσοφία του με κάποιο παλαιότερο βιβλίο, το οποίο αναφέρει στη βιβλιογραφία του και ο Χρηστίδης.

 

5.

 

Βιβλιογραφία

 

1. Ελύτης, Οδυσσέας, (²2002). «Το Άξιον Εστί», ΠΟΙΗΣΗ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
2. Ελύτης, Οδυσσέας, (²2002). «Ο Μικρός Ναυτίλος», ΠΟΙΗΣΗ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
3. Ελύτης, Οδυσσέας, (²2002). «Δυτικά της Λύπης», ΠΟΙΗΣΗ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
4. Ελύτης, Οδυσσέας, (²2002). «Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό», ΠΟΙΗΣΗ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
5. Κακναβάτος, Έκτωρ, (1990). «ΔΙΉΓΗΣΗ», ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1943-1974), τ. Α΄, εκδ. Άγρα, Αθήνα.
6. Λογοθέτης, Κων. Ι., (1955). Η Φιλοσοφία της Αναγεννήσεως και η Θεμελίωσις της Νεωτέρας Φυσικής, Ο.Ε.Σ.Β., Εν Αθήναις.
7. Μπόρχες,  Χ. Λ. (2006). ΠΟΙΗΜΑΤΑ, μτφρ. –εισαγ.-σχόλ. Δ. Καλοκύρης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
8. Μοσκόβης, Βασίλης, (1960). Γενεά έρχεται, εκδ. Ελληνικό Βιβλίο, Αθήνα.
9. Σεφέρης, Γιώργος (²³2004). ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Β΄, στο ΠΟΙΗΜΑΤΑ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
10. Σεφέρης, Γιώργος, (1984). Μέρες Γ΄, (16 Απρίλη 1934 -14 Δεκέμβρη 1940), εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
11. Σεφέρης, Γιώργος (²2000). Μεταγραφές, Γ. Γιατρομανωλάκης (φιλολ. επιμ.), εκδ. Ίκαρος, Αθήνα.
12. Σικελιανός, Ἄγγελος, (1968). «ΝΕΚΥIΑ Β΄ (1930-1945)», ΛΥΡΙΚΟΣ ΒΙΟΣ τ. Β΄, ΑΠΑΝΤΑ V, Ἴκαρος εκδοτική εταιρεία, Αθήνα.
13. Χρηστίδης, Θ., (2009). Ο ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ (Γνωσιολογία, κοσμολογία και το πρόβλημα της ζωής και του θανάτου), εκδ. Εξάντας, Αθήνα.
14. Ο Guthrie (πρβλ. Guthrie, W.K.C. Ηράκλειτος, μτφρ. Ι. Σ. Χριστοδούλου – Τ. Δαρβέρης, στο Φάλκος –Αρβανιτάκης, Τ., (1999). Ηράκλειτος, Άπαντα, Θεσσαλονίκη.

Αξελός, Κώστας (1974).Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, εκδ. Εξάντας, Αθήνα.

 

 

 

* Ο Θανάσης Τριανταφύλλου γεννήθηκε το 1950 στη Λάρισα. Σπούδασε μαθηματικά στο Α.Π.Θ.. Εργάστηκε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ως καθηγητής μαθηματικών. Από το 1986 διετέλεσε Διευθυντής διαφόρων Σχολικών μονάδων Δ.Ε. Από το 2003 ήταν Σχολ. Σύμβουλος Μαθηματικών. Ασχολήθηκε με ζητήματα επιμόρφωσης καθηγητών, ως συνεργάτης του Περιφερειακού Επιμορφωτικού Κέντρου (Π.Ε.Κ.) Λάρισας, του οποίου διετέλεσε Υποδιευθυντής και Αναπληρωτής Διευθυντής. Το 2010 συνταξιοδοτήθηκε ως Προϊ-στάμενος Επιστημονικής και Παιδαγωγικής Καθοδήγησης Δ.Ε. Περιφ/κής Δ/νσης Εκπ/σης Θεσσαλίας. Διετέλεσε μέλος και -στη συνέχεια- Πρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Λάρισας («Θεσσαλικό Θέατρο»), κατά τα έτη 1989-1997. Είναι μέλος της Ε.Μ.Ε. (Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας) και επί σειρά ετών υπήρξε Πρόεδρος του Παραρτήματος της Ε.Μ.Ε. Λάρισας. Έχει γράψει και εκδώσει βιβλία σχετικά με τα Μαθηματικά και τη Λογοτεχνία καθώς και βιβλία για μικρά παιδιά. Κάνει δημοσιεύσεις σε επιστημονικά και μη περιοδικά. Κείμενά του ποιητικά -και όχι μόνο- φιλοξένησαν εφημερίδες και ψηφιακά περιοδικά όπως: ΠΕΡΙ ΟΥ, ΧΑΡΤΗΣ, FRACTAL κ.ά.

Από τις εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ κυκλοφορούν τρία βιβλία του, τα: ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΨΗΦΙΔΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ (2012), ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (2014). «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ (2019)