Γράφει ο Κωνσταντίνος Μούσσας //
Γιουβάλ Νώε Χαράρι: «Sapiens, Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» – Μια σαρωτική ιστορία του πολιτισμού, από την καταγωγή των ειδών μέχρι τους υπερανθρώπους γεμάτη απροσδόκητα δεδομένα, αιρετικές σκέψεις, παράξενες θεωρίες και συγκλονιστικές αφηγήσεις. Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης, Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2015.
Γιουβάλ Νώε Χαράρι: «Sapiens, Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» – Μια σαρωτική ιστορία του πολιτισμού, από την καταγωγή των ειδών μέχρι τους υπερανθρώπους γεμάτη απροσδόκητα δεδομένα, αιρετικές σκέψεις, παράξενες θεωρίες και συγκλονιστικές αφηγήσεις. Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης, Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2015.
Δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να μην χρησιμοποιήσω την πρώτη έκφραση της εποχής, που μου έρχεται στο νου και είναι πλέον σλόγκαν -μάλλον προερχόμενη από κακή μετάφραση της αντίστοιχης αγγλικής- «σοβαρά τώρα»;
Δεν είμαι βέβαιος ότι ο ισραηλινός συγγραφέας και καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Ισραήλ αλλά και ο σύζυγός του και ατζέντης του Itzik Yahav, τον οποίο αποκαλεί το « προσωπικό μου ίντερνετ», θα φαντάζονταν ποτέ ότι ο Barack Obama ή ο Bill Gates θα πρότειναν το Sapiens ως βιβλίο της χρονιάς αμέσως μόλις κυκλοφόρησε, έστω και αν ο δημιουργός του υπήρξε υπότροφος του ιδρύματος Γιαντ Χαμαντίβ[1] το οποίο ανήκει στο ίδρυμα της πανίσχυρης οικογένειας των δεκάδων τραπεζών και επιχειρήσεων που εκτείνονται από την Ελβετία μέχρι τη Σιγκαπούρη, Ρόθτσιλντ-Rothschild family[2], (και θα δείτε παρακάτω γιατί το αναφέρω).
Διάβασα και ξαναδιάβασα πολλές φορές τίτλο και υπότιτλο σε ένα βιβλίο που χαρακτηρίστηκε ως εκδοτικό φαινόμενο, παγκόσμιο best seller με εκατομμύρια πωλήσεις σε όλο των κόσμο, καθ’ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας που χρειάστηκε για να ολοκληρώσω τη μελέτη του. Ακόμα δυσκολεύομαι να δικαιολογήσω τίτλο και υπότιτλο. Παρά το σύντομο διάστημα του χρόνου, το αντιμετώπισα προσεκτικά κρατώντας σημειώσεις και συγχρόνως μελετώντας τη βασική αντίστοιχη βιβλιογραφία, χωρίς να έχω εξ’ αρχής την πρόθεση μιας βιβλιοκριτικής. Δεν το ξεφύλλισα απλώς, (κάτι που μάλλον έκαναν οι εγχώριοι μεγαλόσχημοι κριτικοί και ιστορικοί επιστήμονες και θα το αποδείξω στο τέλος αυτής της κριτικής). Ένα βιβλίο που σχεδόν απέρριψε αρχικά ο εκδοτικός οίκος του Yaval Noah Harari και το οποίο κυκλοφόρησε τελικά το 2011 στα εβραϊκά και δυο χρόνια μετά στα αγγλικά, οπότε και ξεκίνησε την απίστευτη παγκόσμια διαδρομή του, μάλλον θα είχε κάτι ιδιαίτερο να πει. Αυτό υπέθεσα όμως έκανα λάθος.
Τελικά και μετά από σκέψη και μελέτη, αποφάσισα να γράψω δυο λόγια για το περίφημο Sapiens του Harari, τους κριτικούς που έσπευσαν να το αποθεώσουν και το αναγνωστικό κοινό. Για ένα βιβλίο που κινείται στα όρια της λογοτεχνικής σαπουνόπερας (άλλωστε έχει και συνέχεια, «sequel» αγγλιστί, με το Homo Deus το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα, από τον ίδιο εκδοτικό), τους κριτικούς που υποβαθμίζουν τον ρόλο τους και εκούσια ή μη, παραπλανούν το αναγνωστικό κοινό (αν υπάρχει πράγματι τέτοιο), και το οποίο επίσης δεν είναι καθόλου άμοιρο ευθυνών για τις επιλογές του. Παράδοξο το ζητούμενο, επικίνδυνο το θέμα, ενοχλητική η αλήθεια. Αλίμονο! Όμως τίποτα δεν θα αλλάξει σε αυτή τη μίζερη, διαστροφική πραγματικότητα σε τέχνες και γράμματα, αν απλώς καταναλώνουμε υποπροϊόντα και παρακολουθούμε απαθείς, δοξολογώντας μέτριους συγγραφείς και αμφίβολους δημιουργούς, κάποιοι από τους οποίους μάλιστα υποστηρίζονται από παγκόσμιους οικουμενικούς κολοσσούς. Ευτυχώς ή δυστυχώς ένα γεγονός κατακλυσμιαίων διαστάσεων διέψευσε οικτρά τον συγγραφέα, κριτικούς και εκδοτικό, σαν δίκαιη αλλά ανελέητη Νέμεση. Όσο για το αναγνωστικό κοινό μάλλον δεν κατάλαβε ούτε τα όσα γράφονται στο Sapiens, (αν βέβαια όπως είπα το διάβασε και δεν το αγόρασε απλά, για να το χρησιμοποιήσει ως μοδάτο διακοσμητικό αξεσουάρ για το τραπεζάκι του σαλονιού δίπλα σε ανέγγιχτους ιλουστρασιόν καταλόγους εκθέσεων ζωγραφικής και ξενόγλωσσων βιβλίων φιλοσοφίας), αλλά ούτε και συνέδεσε το βιβλίο με το φοβερό γεγονός αυτό: την πανδημία.
Θα ξεκινήσω ανάποδα, δηλαδή από το οπισθόφυλλο, προσπερνώντας τα διθυραμβικά -και γι’ αυτό αδιάφορα-σχόλια των Forbes, Washington Post κλπ. και θα σταθώ σε μερικές φράσεις που διαβάζουμε στο πάνω μέρος του εξωφύλλου: «Το κουτσομπολιό μάς βοήθησε να συνεργαστούμε», « η μυθολογία διατήρησε το νόμο και την τάξη», «το χρήμα μάς έδωσε κάτι που μπορούμε να εμπιστευτούμε»…
Νομίζω πως και μόνο για αυτές τις φράσεις αξίζει κανείς να διαβάσει προσεκτικά αυτό το βιβλίο, να μελετήσει ιστορία, ανθρωπολογία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, και τόσες άλλες επιστήμες ώστε να μπορεί κατόπιν χωρίς ενοχές, τύψεις και φοβίες να το απορρίψει θριαμβευτικά. Φυσικά ο μέσος αναγνώστης δεν έχει χρόνο για κάτι τέτοιο. Έχει όμως ώρα για να ποστάρει selfies, να παρακολουθεί Master chef και Survivor. Να περιφέρεται από μετριότητες σε ασημαντότητες της τέχνης και της λογοτεχνίας άκριτα και ανώφελα και να καταναλώνει ό,τι τάχα σπουδαίο και πρωτοποριακό αγνοώντας ποιότητες και αυθεντίες. Μα ακριβώς σε αυτό υπολογίζουν -και προφανώς όχι λανθασμένα- συγγραφέας, εκδότες, κριτικοί. Αν όμως έστω, το βιβλίο αυτό προσέφερε όλα όσα αναφέρει στο οπισθόφυλλο, γρήγορα και χωρίς κόπο, σαν λυσάρι και σύνοψη για μαθητές γυμνασίου, ήταν επόμενο να «αγαπηθεί» και να αγορασθεί. Και αυτό ακριβώς συνέβη.
Το θέμα είναι ότι δεν προσφέρει καθόλου ούτε και αυτά που διαφημίζει. Όσο για την άποψη του περίφημου Booklist[3] που επίσης διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο : «η σκέψη δεν ήταν ποτέ τόσο απολαυστική», μάλλον θα πρέπει να αναθεωρήσω τα όσα θεωρώ «σκέψη» για να την αποδεχτώ.
Δείτε τι εννοώ σε μερικά αποσπάσματα:
[…] «Για περισσότερα από δύο εκατομμύρια χρόνια, τα νευρωνικά δίκτυα των ανθρώπων μεγάλωναν διαρκώς, αλλά αν εξαιρέσεις μερικά πέτρινα μαχαίρια και κανένα μυτερό ξύλο, οι άνθρωποι δεν είχαν κερδίσει και σπουδαία πράγματα. Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που έκανε την εξέλιξη του τεράστιου εγκεφάλου των ανθρώπων να συνεχιστεί αυτά τα δύο εκατομμύρια χρόνια; Πραγματικά δεν ξέρουμε», (σελ. 21).
[…] «Μέσα σε σύντομο διάστημα οι σάπιενς έφτασαν στην Ευρώπη και την ανατολική Ασία. Περίπου πριν από 45.000 χρόνια κατάφεραν με κάποιο τρόπο να διασχίσουν την ανοιχτή θάλασσα και έφτασαν στην Αυστραλία -μια ήπειρο που ήταν ώς εκείνη τη στιγμή ανέγγιχτη από ανθρώπους», (σελ.33).
[…] «Η πιο εύλογη θεωρεία υποστηρίζει ότι, πριν από 45.000 χρόνια, οι σάπιενς που ζούσαν στο ινδονησιακό αρχιπέλαγος (μια ομάδα νησιών που χωρίζονταν από την Ασία αλλά και μεταξύ τους από πολύ στενά περάσματα) δημιούργησαν τις πρώτες κοινωνίες θαλασσοπόρων. Έμαθαν να κατασκευάζουν και να πλοηγούν ποντοπόρα σκάφη…» (σελ. 75-76) και λίγες σελίδες μετά: «Όταν περιπλανώμενες ομάδες τροφοσυλλεκτών σάπιενς μετακινήθηκαν σε πιο ψυχρά κλίματα, έμαθαν να κατασκευάζουν χιονοπέδιλα και, στην ουσία, ισοθερμικά ρούχα». (σελ.81).
[…] «Γιατί ξεκίνησε ( ενν. η Επιστημονική Επανάσταση), στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας μ.Χ. και όχι δύο αιώνες νωρίτερα ή αργότερα; Δεν γνωρίζουμε». (Σελ.253).
[…] «Πώς γίνεται σε ένα είδος που η επιτυχία του εξαρτάται πάνω απ’ όλα από τη συνεργασία, τα άτομα που υποτίθεται πως είναι τα λιγότερο συνεργάσιμα (οι άντρες) να ελέγχουν τα άτομα που υποτίθεται πως είναι τα περισσότερο συνεργάσιμα (τις γυναίκες); Επί του παρόντος δεν διαθέτουμε μια καλή απάντηση». (Σελ.169).
Με κάποιο μυστηριώδη τρόπο δηλαδή, π.χ. οι σάπιενς έγιναν ναυπηγοί και δεινοί θαλασσοπόροι, με έναν άλλον καλλιεργητές κλπ. Αναρωτιέμαι τι θα εμπόδιζε σήμερα -σύμφωνα με αυτές τις απόψεις ή θεωρίες- έναν μεσήλικα γεωργό στις κοιλάδες Χανκτζού ή έναν ψαρά στο αρχιπέλαγος της Ινδονησίας, να κατασκευάσει έναν πύραυλο και μάλιστα με προωθητικό κινητήρα σύντηξης υδρογόνου ή ιονισμένου αερίου;
Διότι αντίστοιχο- γι’ αυτό και δύσκολα εξηγείται -είναι και το τεχνολογικό άλμα που προτείνει εδώ ο συγγραφέας, αλλά και πολλοί ιστορικοί. Τα παραπάνω αποσπάσματα είναι μόνο μερικά, ίσως τα πιο κρίσιμα, από τα πολλά σημεία σε όλο το βιβλίο όπου αποκαλύπτεται χωρίς περιστροφές άγνοια και αδυναμία από την πλευρά της ιστορικής επιστήμης να εξηγήσει ή να δικαιολογήσει την εξέλιξη των σάπιενς. Και το γεγονός αυτό δεν θα ήταν κατ’ ανάγκη ένα αρνητικό στοιχείο, ίσως το αντίθετο, αν δεν ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με το όλο συγγραφικό ύφος αυθεντίας που διατυπώνει όχι θεωρίες αλλά παραθέτει βεβαιότητες, που απορρίπτει τη μια ή την άλλη άποψη με περισσή ευκολία και βάζει υποτίθεται τα πράγματα στη θέση τους, θέτοντας το κατά τη γνώμη του σωστό ιστορικό και κοινωνιολογικό πλαίσιο. Και για τις απόψεις του αυτές και παρά τα πολλά κενά όπως έδειξα σε θεωρίες τόσο δικές του όσο και της ευρύτερης επιστημονικής κοινότητας, ο Harari αναπτύσσει μηχανιστικά θεωριολογήματα και σαθρές, πλην όμως εντυπωσιακές, εξηγήσεις που θυμίζουν ερασιτέχνη αρχαιολόγο ο οποίος πασχίζει να ανακαλύψει όχι την αλήθεια, αλλά αυτό που θεωρεί και φαντάζεται αληθινό και πάντως δεν θυμίζει ιστορικό επιστήμονα που εξετάζει και παραθέτει ψυχρά τα γεγονότα, προσπαθώντας να εξάγει όσο το δυνατόν πιο ακέραια και κοντά στην αλήθεια, συμπεράσματα.
Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα: σε 426 πυκνογραμμένες σελίδες ο λαός που καθόρισε τη πορεία και τη φυσιογνωμία ολόκληρου του δυτικού πολιτισμού, η Ελλάδα της κλασικής αρχαιότητας όπου μεταξύ άλλων γεννήθηκε και η επιστήμη την οποία υπηρετεί ο συγγραφέας, εμφανίζεται άτονα, επιγραμματικά ή μονολεκτικά και αδιάφορα, μόλις 8 φορές, ενώ στο επίσημο χρονολόγιο της ιστορίας που παρουσιάζεται πριν την εισαγωγή, η Ελλάδα απουσιάζει εντελώς! Ούτε μια λέξη, μια αναφορά. Αντίθετα αναφέρεται η Ακκαδική αυτοκρατορία των Σαργών (;) και η Περσική Αυτοκρατορία….
Η ειρωνεία είναι ότι οι σελίδες αυτού του βιβλίου θα μειώνονταν κατά το 1/3 αν αφαιρούσαμε τις λέξεις με ελληνική ρίζα, ενώ κάποια σημεία θα ήταν εντελώς αδύνατο να γραφτούν. Όμως και γι’ αυτό το ακανθώδες θέμα της γλώσσας, ο Harari έχει την «κατάλληλη» εξήγηση. Μην εξανίσταστε, για όλα έχει μια «κατάλληλη» εξήγηση, βολική και συμφέρουσα, ο ευγενής ιστορικός μας.
Ας δούμε όμως μερικά ακόμα αποσπάσματα, πριν αναφερθώ σε επιμέρους ανακρίβειες, λάθη, παραλείψεις, αβλεψίες, μεταφραστικές αστοχίες, που αφθονούν σε αυτό βιβλίο. Και η παράθεση αυτή θα γίνει μόνο με τα κυριότερα και πιο «χτυπητά» παραδείγματα, διαφορετικά θα έπρεπε να γραφτεί ένα ή και περισσότερα βιβλία ως απάντηση στο περιβόητο, πλέον Sapiens. Ίσως όμως να γίνει και αυτό. Γιατί όχι;
Η πρώτη αναφορά στην Ελλάδα και στους Έλληνες, με έκταση μεγαλύτερη της μιας παραγράφου εμφανίζεται στη σελίδα 156 (!) του βιβλίου, και έχει ως εξής :
«Οι νευρικές κρίσεις των μανάδων δεν είναι βιολογική προσταγή. Μεγάλος αριθμός ανθρώπινων πολιτισμών θεωρούσαν τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις όχι απλώς επιτρεπτές, αλλά και κοινωνικά εποικοδομητικές, με πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα την αρχαία Ελλάδα. Η Ιλιάδα δεν αναφέρει οποιαδήποτε αντίρρηση της Θέτιδας για τις σχέσεις του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο. Η βασίλισσα Ολυμπιάδα της Μακεδονίας ήταν μια από τις αψίκορες και δυναμικές γυναίκες του αρχαίου κόσμου μέχρι τη δολοφονία του συζύγου της, του βασιλιά Φίλιππου. Ωστόσο, δεν έπαθε κρίση όταν ο γιος της, ο Μέγας Αλέξανδρος, έφερε στο σπίτι για δείπνο τον Ηφαιστίωνα, τον εραστή του».
Yuval Noah Harari
Ο συγγραφέας του βιβλίου το οποίο κατά τη γνώμη φευ, και Ελλήνων κριτικών, αποτελεί επανάσταση, «και μια γοητευτική καταγραφή της ιστορίας της ανθρωπότητας με τρόπο μοναδικό, γλαφυρότητα, χιούμορ και διάθεση για αναστοχασμό[4]», μετά από δεκάδες σελίδες ιδεοληψιών, θεσφάτων, κοινότοπων αναμασημένων δογματισμών αλλά και πολλών αναπάντητων ερωτημάτων, επιλέγει να αναδείξει, (μάλλον επηρεασμένος από βακχικές παραστάσεις Σάτυρων στις μέτριες απομιμήσεις μελανόμορφων αγγείων στην Πλάκα ή ίσως από τις προσωπικές του σεξουαλικές επιλογές), ένα τετριμμένο- στην πραγματικότητα για τη σύγχρονη επιστημονική κοινότητα ξεπερασμένο- ζήτημα, για το οποίο έχουν παρουσιαστεί δεκάδες νέα βιβλία, που σε γενικές γραμμές ανατρέπουν την εικόνα που είχαμε αναφορικά με το φαινόμενο της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα. Μάταια θα αναζητήσετε στις σελίδες αυτού του βιβλίου, έστω μια μικρή αναφορά στα απαράμιλλα επιτεύγματα της κλασικής αρχαιότητας. Ούτε μια φορά -και προκαλώ τον οποιονδήποτε να με διαψεύσει- δεν αναφέρεται η λέξη «φιλοσοφία». Καλά για Σωκράτη, Πλάτωνα, ακόμα και αυτόν τον ίδιο τον μέγιστο Όμηρο, ούτε λόγος. Για να μην είμαι όμως άδικος, στη σελ.144, αναφέρεται ο Αριστοτέλης σε μόλις τρεις γραμμές (για το επίσης παρεξηγημένο αγρίως, θέμα της δουλείας), αλλά και στη σελ.206, διαβάζουμε το όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δίπλα σε εκείνο του Κύρου, (μη φανταστείτε τίποτα μακροσκελείς αναφορές, αλίμονο). Ο Μακεδόνας στρατηλάτης, ο σπουδαιότερος όλων των εποχών, αναφέρεται και στη σελίδα 300, (τί ειρωνεία ο αριθμός…!) ως εξής: «Οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, για παράδειγμα, δεν κατέληξαν στην ίδρυση μιας αυτοκρατορίας, αλλά μάλλον στον σφετερισμό μιας προυπάρχουσας -εκείνης των Περσών», (Δεν νομίζω ότι χρειάζονται σχόλια). Κατόπιν στη σελ. 223, γίνεται μια μικρή αναφορά στον πολυθεϊσμό και την ειδωλολατρία των αρχαίων Ελλήνων και πως πλεονεκτούν κατά την άποψη του Harari έναντι τον μονοθεϊστικών θρησκειών. Προκειμένου τώρα να εξηγήσει στον αναγνώστη τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος το οποίο βασίζεται στη λεγόμενη «τραπεζική πίστη», σκαρώνει μια ιστοριούλα από αυτές που αρεσκόταν να αφηγείται με εκείνο το χαρακτηριστικό υφάκι του γκουρού της οικονομίας -πότε ως σόφισμα και πότε ως θλιβερό εξυπναδικισμό- ο αλήστου μνήμης υπουργός των capital control Γιάνης Βαρουφάκης, περί ενός κυρίου «Τσεπώνη» τραπεζίτη, (το επώνυμο προφανώς είναι δεικτικό) και μιας κυρίας «Τσουρέκη», ιδιοκτήτριας φούρνου, (Σελ.314)!
Βλέπετε ο ναρκισσισμός και η εγωπάθεια του Harari που μόλις στα 8 του χρόνια χαρακτηρίστηκε ως «παιδί θαύμα», μας θυμίζουν αναπόφευκτα τον φιλόδοξο ηγέτη του Μέρα-25, αλλά και άλλες παρόμοιες «αυθεντίες» σε διάφορους χώρους.
Και μετά από αυτή τη βαθυστόχαστη οικονομική ανάλυση, περνάμε στη σελ. 336, όπου ο συγγραφέας συμπεραίνει σύμφωνα και με τη γνωστή και προσφιλή άποψη την οποία ασμένως υιοθετούν και αρκετοί Έλληνες ιστορικοί, τολμώ να πω η πλειοψηφία τους. Ότι δηλαδή επανάσταση του 1821 θα ήταν μια χαμένη υπόθεση αν δεν είχε προηγηθεί η επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων (λόγω οικονομικών συμφερόντων), στην καθοριστική ναυμαχία του Ναυαρίνου… Και κάπως έτσι φτάνουμε αισίως στη σελίδα 403! Σε όλο το προηγούμενο βιβλίο δεν υπάρχει καμία σημαντική αναφορά στην κλασσική αρχαιότητα, εκτός από τις ελάχιστες που αναφέρω πιο πάνω, και που φυσικά είναι και αυτές σε μεγάλο βαθμό λανθασμένες. Όμως στη σελίδα 403, επιτέλους σκέφτεσαι: ιδού, μια ολόκληρη σελίδα, ένα κεφάλαιο ολόκληρο με τίτλο «Γνώθι Σαυτόν»! Ε ναι, αναφωνείς! Επιτέλους.
Εδώ ελπίζεις ότι θα αναπληρώσει το κενό στις αναφορές λαών και πολιτισμών αυτή η καινοφανής ιστορική αυθεντία. Αλλά εις μάτην. Σχετικά με το μοναδικό μαντείο των Δελφών, έναν τόπο ανυπέρβλητου μυστήριου και ιερότητας, διαβάζουμε μόνο μια παράγραφο κι αυτή κακογραμμένη! Θα τη μεταφέρω εδώ προς επιβεβαίωση των όσων ανέφερα ήδη και όσων θα πω παρακάτω:
«Στην είσοδο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, τους προσκυνητές υποδέχονταν η επιγραφή «Γνώθι σαυτόν!». Αυτό που υπαινίσσονταν ήταν ότι το μέσο άτομο αγνοούσε τον πραγματικό του εαυτό και, επομένως, ήταν πολύ πιθανό να αγνοεί και την πραγματική ευτυχία». Αυτό και ουδέν άλλο… Για όσους πάλι είναι κακόπιστοι, όπως εγώ λόγου χάρη, και αμφιβάλουν για τη δήθεν αμερόληπτη καταγραφή των ιστορικών δεδομένων από την πλευρά του συγγραφέα μπορούν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους στις σελίδες 198-200, όπου γίνεται αναφορά στους πασι-άγνωστους Νουμάντιους και την πολιορκία της Νουμαντίας… Μεγάλο γεγονός, κρίσιμο για την εξέλιξη του δυτικού πολιτισμού, δεν συμφωνείτε; Για Λακεδαιμονίους (και Μαραθώνα, Σαλαμίνα, Γαυγάμηλα και Γρανικό) να ομιλούμε τώρα; Στο ίδιο κεφάλαιο άλλωστε με τίτλο «Αυτοκρατορικά οράματα», αναφέρονται μεταξύ άλλων και οι Σούπερμαν, Σπάιντερμαν και Ελ Ζαμπάτο….
Και βεβαίως θα προτρέξει κάποιος να με αποκαλέσει αρχαιολάτρη, προγονόπληκτο και τέλος πάντων εκφραστή ξεπερασμένων απόψεων, περί αρχαιότητας, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, τέχνης και πολιτισμού. Ας μη βιαστεί όμως.
[…] «Για χιλιάδες χρόνια, φιλόσοφοι, στοχαστές και προφήτες στηλιτεύουν το χρήμα και το αποκαλούν «πηγή όλων των κακών». Παρ’ όλα αυτά, το χρήμα αποτελεί το απόγειο της ανθρώπινης ανεκτικότητας. Το χρήμα είναι πιο ανοιχτόμυαλο από τη γλώσσα, τους νόμους του κράτους, τους πολιτισμικούς κώδικες, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις κοινωνικές συνήθειες», (Σελ. 195). Νομίζω τώρα καταλαβαίνετε και πιθανώς να δικαιολογείτε πιο εύκολα την προηγούμενη αναφορά μου στην υποτροφία του συγγραφέα (η οποία προφανώς δεν πήγε χαμένη…) σε ίδρυμα της οικογένειας Ρόθτσιλντ. Όμως ο κυνισμός, η αμετροέπεια και η ωμότητα (όχι η ψυχρή ματιά του ιστορικού), δεν σταματά εδώ. Στις σελίδες 216-217 αναφέρεται στην αναγκαιότητα μιας «νέας παγκόσμιας αυτοκρατορίας».
Οπότε καταλήγει στο ερώτημα: «Μήπως μια μελλοντική αυτοκρατορία θα τα κατάφερνε καλύτερα;» Και πιο κάτω:
[…] «Ωστόσο, συγκρινόμενη με τον ιστορικό μέσο όρο, η αποχώρηση των Βρεττανών (εννοεί κυρίως από την Ινδία), ήταν υπόδειγμα ειρήνης και τάξης». (Σελ.379)
[…] «Το βασικό σχέδιο της Επιστημονικής επανάστασης είναι να δώσει στην ανθρωπότητα την αιώνια ζωή». (Σελ.276)
[…] «Έτσι, στα σανσκριτικά, η «μητέρα» είναι «μάταρ», στα λατινικά «μάτερ» και στα αρχαία κελτικά «μάθιρ». (τα ελληνικά πουθενά!) Εδώ ο συγγραφέας προσπαθεί να εξηγήσει τις γλωσσολογικές ομοιότητες διαφόρων λαών και πολιτισμών, με βάση τη θεωρεία του «ιμπεριαλιστή» Γουίλιαμ Τζόουνς, όπως ο ίδιος τον αποκαλεί, στην οποία διατυπώνεται η υπόθεση ότι όλες οι γλώσσες έχουν μια κοινή προέλευση. Και ποια είναι αυτή; Ιδού η άποψη του Harari: «μια αρχαία ινδική γλώσσα που έγινε η ιερή γλώσσα στα ινδουιστικά τελετουργικά, και την ελληνική και τη λατινική γλώσσα …» (Σελ.309).
Θα μπορούσα να συνεχίσω την παράθεση αποσπασμάτων τα οποία βρίθουν εξοργιστικών ανακριβειών, απόψεων που σε πολλές περιπτώσεις αγγίζουν τα όρια της πρόκλησης ή σε άλλα της επιφανειακής, πρόχειρης και πάντως όχι επιστημονικής ανάλυσης και παρουσίασης της ιστορικής πληροφορίας, όμως αυτό δεν θα ωφελούσε τον αναγνώστη, αφού τίποτα επιπλέον δεν θα του προσέφερε, παρά μόνο θα βασάνιζε περαιτέρω την ψυχική υγεία του γράφοντος, αυτές εδώ τις κριτικές απόψεις.
Όπως έχω αναφέρει και σε άλλη περίπτωση περισπούδαστης και υποτίθεται ανατρεπτικής ιστορικής ανάλυσης, Έλληνα καθηγητή και πολιτικού, […] «είναι άλλο η ακαδημαϊκή έρευνα και μελέτη, τα συμπεράσματα της οποίας είναι σεβαστά κι άλλο η εκδούλευση, ο προσηλυτισμός και η σκληρή προπαγάνδα». Η «ιδεολογικοπολιτική χρήση της ιστορίας» είναι ένα συνηθισμένο -πλην αρκετά επικίνδυνο φαινόμενο- που παρατηρούμε εδώ και εκατοντάδες χρόνια. «Δεν είναι η πρώτη φορά ούτε δα κι η τελευταία» όπως λέει κι ο αποκαλούμενος «ποιητής της ήττας». Όμως εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι εντελώς διαφορετικό. Ο τρόπος, η ένταση και η προβολή του συγκεκριμένου βιβλίου, θα πρέπει να μας προβληματίσει περισσότερο από το περιεχόμενό του, το οποίο τελικά μπορεί να ελέγχεται για την ακρίβεια του, αλλά είναι σεβαστό.
Αυτό που αντίθετα δεν μπορεί να ελεγχθεί είναι ο πανίσχυρος μηχανισμός μιας νέας ταξικής ολιγαρχίας, μιας οικονομικής ελίτ, η οποία έχοντας στα χέρια της την απίστευτη δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προωθεί, «αναίμακτα» ιδέες, απόψεις, θεωρίες οι οποίες υποτίθεται επανατοποθετούν τα πράγματα στη σωστή τους βάση.
Προς όφελος ποιων άραγε; Όταν κατά τον συγγραφέα τρία είναι τα βασικά στοιχεία που εγγυόνται ένα ασφαλές μέλλον «αδυνατότητας πολέμου» (σελ. 361), δηλαδή το χρήμα, η θρησκεία και μια παγκόσμια «νέα αυτοκρατορία», αναρωτιέμαι για ποιο λόγο το βιβλίο αυτό δεν συνάντησε τη σφοδρή αντίδραση των «προοδευτικών» δυνάμεων, αριστερών και αντιεξουσιαστών, πνευματικών και διανοούμενων; Όλων εκείνων που -πολλές φορές δικαίως- αντιδρούν με πορείες και συγκεντρώσεις για τις δόλιες επεμβάσεις αυτού του «παγκόσμιου» μηχανισμού στα εσωτερικά κρατών, για τις βίαιες ανατροπές εκλεγμένων κυβερνήσεων, για τους αιματηρούς διαμελισμούς χωρών και τις ατιμώρητες εθνοκαθάρσεις; Η Συρία ή το Ιράκ που για τον συγγραφέα είναι απλά γεωστρατηγικά κατασκευάσματα, χωρίς ιδιαίτερη πολιτισμική και ιστορική σημασία, εθνικές οντότητες που προέκυψαν από τη σύγκρουση συμφερόντων, οι λαοί των οποίων χρησιμοποιήθηκαν είτε από τον Σαντάμ Χουσεϊν είτε από τον Άσαντ αντίστοιχα, (Σελ.374). Αντίθετα στην πραγματικότητα και οι δυο αυτές χώρες -και αυτό είναι αδύνατον να το αγνοεί ένας ιστορικός επιστήμονας- αποτελούν περιπτώσεις εθνών με ιστορία αιώνων, πολιτισμό σημαντικό, επιτεύγματα σε πολλούς τομείς, πολυπολιτισμικό χαρακτήρα, (με την έννοια του κοσμοπολιτισμού και όχι της πολτοποίησης και του διεθνισμού).
Η αποθέωση του «υπερανθρώπου» της παγκοσμιοποίησης, του χρήματος, της ισχύς και της εξουσίας, είναι αυτό το βιβλίο και όχι μια «σύντομη ιστορία του ανθρώπου» όπως τιτλοφορείται, ο οποίος υπεράνθρωπος όμως σε αντίθεση με εκείνον του Νίτσε[5] δεν διαθέτει κανένα πνευματικό υπόβαθρο, καμιά φιλοσοφική διάσταση, έστω και αυτής του στυγνού υπαρξισμού, καμιά σταθερά και όριο. Ως και τον θάνατο θα συντρίψει ο σάπιενς με τη βοήθεια της επιστήμης όπως διαβάζουμε στο κεφάλαιο «Σχέδιο Γκιλγκαμές», (Σελ.276).
Όμως αυτή η άποψη ήταν η Λυδία λίθος για τον συγγραφέα. Όλη ή έπαρση, η αμετροέπεια, ο δογματισμός, του υποτίθεται παντοδύναμου ανθρώπου κατέρρευσε, όταν τον Ιανουάριο του 2020 σημειώθηκαν και στον δυτικό κόσμο τα πρώτα κρούσματα ενός εξαιρετικά φονικού ιού, η προέλευση του οποίου ακόμη παραμένει ζητούμενο, παρά τις καθησυχαστικές ανακοινώσεις του Π.Ο.Υ και του Κέντρου Ελέγχου Λοιμώξεων των Η.Π.Α. Εκατομμύρια νεκροί, οικονομίες κρατών και ενώσεων τινάχτηκαν στον αέρα κι ένας πλανήτης που επί έναν και πλέον χρόνο έχει κυριολεκτικά σταματήσει. Αυτό ήταν, παραμένει και θα υφίσταται για πολλά χρόνια η πανδημία του Covid-19. Ένα τυχαίο φυσικό γεγονός ή μια καταστροφική συνέπεια της αλόγιστης ανθρώπινης δράσης;
Η αδυναμία των πανίσχυρων, το δράμα των αδυνάμων, η τραγωδία της ανθρωπότητας. Κι ας φαντασιώνεται ο συγγραφέας, αμέριμνος και κατά πολλά εκατομμύρια δολάρια πλουσιότερος, μεταξύ βουδιστικού διαλογισμού και νιρβάνας στο κιμπούτς[6] της Καρμέι Γιοσέφ[7] κοντά στην Ιερουσαλήμ, έναν κακόμοιρο σάπιενς που έφτασε να γίνει Θεός, (επίλογος, σελ.426). Φαίνεται ότι ούτε από τη βιβλική ιστορία του Νώε, του μυθικού και τελευταίου πατριάρχη του Ισραήλ που σε πολλά θυμίζει τον προγενέστερο κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, αλλά και του Δαρδάνου, έχει διδαχθεί κάτι ο Yuval Noah Harari.
Αντί επιλόγου
Θα ολοκληρώσω αυτή την επίπονη καταγραφή των απόψεών μου γι’ αυτό το βιβλίο, με την παράθεση αποσπασμάτων από κριτικές που δημοσιεύθηκαν στην Ελλάδα, αφήνοντας τον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα.
[…] «Το άλλο μεγάλο ατού του βιβλίου είναι το αστείρευτο χιούμορ που διέπει όλες τις σελίδες του και οι έξυπνες ατάκες των ηρώων, με διαρκείς αναφορές και παραδείγματα από τη σύγχρονη εποχή και τον σημερινό κόσμο, τα οποία θα αναγνωρίσουν όλοι, κατανοώντας έτσι ευκολότερα τις θεωρίες που αναπτύσσονται στο εν λόγω βιβλίο. Η ιστορία αυτή απευθύνεται σε αναγνώστες κάθε ηλικίας, ακόμη και σε εκείνη που φοιτούν στις μεσαίες τάξεις του δημοτικού. Δύσκολα δε δεν θα καταφέρει να συναρπάσει κάποιον και να μην διαβαστεί απνευστί»[8].
«Μια γοητευτική καταγραφή της ιστορίας του ανθρώπου. Με γλαφυρότητα, χιούμορ και διάθεση για αναστοχασμό, καλύπτει έναν εντυπωσιακό όγκο γεγονότων σε μόλις 450 σελίδες. Αυτό στερεί από το έργο τον βαθμό εμβάθυνσης, που ίσως να επιζητούσε ένα πιο εξειδικευμένο κοινό, αλλά ταυτόχρονα το καθιστά προσιτό σε περισσότερους αναγνώστες και μάλλον αυτός είναι ένας από τους λόγους που το καθιέρωσαν ως διεθνές μπεστ σέλερ. […]Στον ενοποιημένο και πολυσύνθετο κόσμο της πιο πρόσφατης περιόδου της Ιστορίας μας, αυτές οι φαντασιακές κατασκευές τείνουν να γίνονται ευρύτερες και πιο σύνθετες. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα από το σήμερα είναι ο καπιταλισμός, που σύμφωνα με τον Harari είναι και αυτός ένα είδος παγκόσμιας πίστης στην εποχή μας»[9].
_____________________
[1] Hamativ Inc. Brooklyn, NY
[2] Ίσως μια από τις ισχυρότερες οικογένειες του πλανήτη εβραίων τραπεζιτών. Τόπος καταγωγής καταγράφεται η Φρανκφούρτη ενώ η οικογένεια έγινε γνωστή με τον Μάγερ Άμσκελ Ρότσιλντ (Meyer Amschel Rothschild (1744–1812), δικαστικό παράγοντα της Έσσης-Κάσελ στην πόλη της Φρανκφούρτης. Τα μέλη των αυστριακών, γαλλικών, βρετανικών, ιταλικών (Νάπολη), κλάδων του γενεαλογικού δέντρου των Rothschild κατέχουν τίτλους ευγενείας : δούκες, βαρόνοι κλπ. Η Εβραϊκή Εγκυκλοπαίδεια του 1906 περιέγραψε τους Ρότσιλντ ως «φύλακες του παπικού θησαυρού», ενώ σε μεγάλο βαθμό είναι μεταξύ άλλων οικογενειών αυτή που βοήθησε στη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Βαρόνος Έντμοντ Τζέιμς ντε Ρότσιλντ, ο μικρότερος γιος του Τζειμς Τζακομπ ντε Ρότσιλντ, ήταν προστάτης του πρώτου οικισμού στην Παλαιστίνη στο Rishon-LeZion, και αγόρασε από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τμημάτων της γης που αποτελούν το σημερινό Ισραήλ. Το 1924, ίδρυσε την Παλαιστινιακή Ένωση Εβραϊκού Αποικισμού (PICA), η οποία απέκτησε περισσότερα από 125.000 στρέμματα (50.586 εκτάρια) γης και ίδρυσε επιχειρήσεις. Η συνολική περιουσία της οικογένειας σε όλο τον κόσμο παραμένει απροσδιόριστη.
[3] Το Booklist είναι μια οργανισμός της Αμερικανικής Ένωσης Βιβλιοθηκών (American Library Association) που παρέχει κριτικές βιβλίων και οπτικοακουστικού υλικού.
[4] Εφημερίδα Καθημερινή, Κωνσταντίνος Μπουγάς, 12.03.2016
[5] «Σας διδάσκω τον υπεράνθρωπο. Ο άνθρωπος πρέπει να ξεπεραστεί. Εσείς τι έχετε πράξει για να τον ξεπεράσετε; Μέχρι τώρα, όλα τα όντα έχουν δημιουργήσει κάτι ανώτερο του εαυτού τους, κι εσείς θέλετε να είστε η άμπωτη μέσα σε τούτη την μεγάλη παλίρροια και προτιμάτε να πισωγυρίζετε στο ζώο, παρά να ξεπερνάτε τον άνθρωπο; Τι είναι για τον άνθρωπο ο πίθηκος; Είτε περίγελος είτε επίπονη ντροπή. Το ίδιο θα είναι για τον υπεράνθρωπο ο άνθρωπος». Τάδε έφη Ζαρατούστρα, Nietzsche Friedrich.
[6] Ισραηλινές κλειστές συλλογικές κοινότητές, που βασίζονται και συνδυάζουν σοσιαλισμό, κολεκτιβισμό, οικογένεια, κοινότητα και καπιταλισμό.
[7] Karmei Yosef, Κοινοτικός εβραϊκός καταυλισμός
[8] Literature, Λευκή Σαραντινού, 11/3/2021.
[9] Εφημερίδα «Καθημερινή», Κωνσταντίνος Μπούγας, 12.03.2016.
The post Ας τα πάρουμε όλα από την αρχή… first appeared on Fractal.