«Η μετουσίωση της ιστορίας στην παλαμική ποίηση: μια θεωρητική και παιδαγωγική προσέγγιση»

Γράφει η Δέσποινα Ι. Δούκα // *

Κωστής Παλαμάς

 

Ξεκινώντας την εισήγησή μας, χαιρετίζουμε τις εργασίες της διημερίδας με θέμα «Ποίηση και Ιστορία», καθώς και το «βάπτισμα» της Π.Ε.Φ. στα νερά της διοργάνωσης εξ αποστάσεως εκδηλώσεων, μία θετική, κατά τη γνώμη μας, «κληρονομιά» που μας αφήνει η πανδημία. Και θεωρούμε ευτυχές γεγονός τη «συνύπαρξη» νεότερων εισηγητών με τη γενιά των φιλολόγων που προσέφερε και εξακολουθεί να προσφέρει τα μέγιστα στην εκπαίδευση και στην προβολή της φιλολογίας και της λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Ευχαριστούμε, τέλος, την ακάματη πρόεδρο της Π.Ε.Φ. κυρία Τασούλα Καραγεωργίου και το Διοικητικό Συμβούλιο για την τιμή να μας συμπεριλάβουν στους εισηγητές του επιστημονικού αυτού διημέρου.

***

Στις ανακοινώσεις της διημερίδας καταγράφονται οι δρόμοι θέασης, προσέγγισης και αξιοποίησης της ιστορίας που ακολουθούν παλαιότεροι και νεότεροι ποιητές μας: από την ιστορική μέθοδο του Κ.Π.Καβάφη, τη μυθική μέθοδο του Γιώργου Σεφέρη έως τα θραυσματικά «στιγμιότυπα της ιστορικής μνήμης» του Λευτέρη Πούλιου, οι ποιητές ασχολούνται με την ιστορία, αξιοποιούν την ιστορία, «παρα-ποιούν» ή τροποποιούν την ιστορία, μεταμορφώνουν την ιστορία μέσω του ποιητικού λόγου. Το ποιητικό κείμενο γίνεται ο προνομιακός χώρος μετουσίωσης και διαλόγου με την ιστορία, καθώς, όπως οι νεότερες θεωρίες περί λογοτεχνίας μάς έχουν διδάξει, «ξαναγράφει» την ιστορία και αναδημιουργεί τα ιστορικά πρόσωπα, μείζονα και ελάσσονα, που επιδιώκει να προβάλει ο ποιητής.

Στο γενικό αυτό πλαίσιο, θα εντάξουμε τη σχέση ποίησης και ιστορίας στο έργο του Κωστή Παλαμά και θα ασχοληθούμε με το κεντρικό ζήτημα πώς μετουσιώνει την ιστορία σε ποίηση, παραπέμποντας σε διάφορα παλαμικά ποιήματα στη λογική του πολλαπλού βιβλίου και συνεπικουρούμενοι από άλλα κείμενα, του Παλαμά και για τον Παλαμά. Παράλληλα, ως φιλόλογοι της τάξης, θα παρουσιάσουμε ιδέες διδακτικού σχεδιασμού των παλαμικών ποιημάτων στην τετραπλή βάση των στόχων, των μεθόδων, των δραστηριοτήτων και της αξιοποίησης διδακτικών πόρων.

***

Στο παλαμικό έργο σημαντική είναι η παρουσία της Ιστορίας και σημαίνουσα η λογοτεχνική μετουσίωσή της: Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Νεότεροι Χρόνοι, η σύγχρονή του εποχή για την ιστορική σημασία της οποίας έχει πλήρη συνείδηση, τροφοδοτούν τον ποιητή με γεγονότα, πρόσωπα, τόπους, κίνητρα και συνέπειες ως ποιητικό υλικό ή «εργαλεία» απόδοσης διαφοροποιημένου ποιητικού νοήματος. Απόδειξη αποτελεί ο αριθμός των σχετικών λημμάτων στον 17^ο τόμο των Απάντων του ποιητή στην έκδοση Μπίρη-Γκοβόστη, που φιλοξενεί τα Ευρετήρια του έργου.

Έτσι ο Παλαμάς:

Α. Ως προς το είδος:

• Συνθέτει «ιστορικά» ή «ιστορικοφανή» ποιήματα, την έννοια των οποίων θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε ακολούθως. Ο Ε. Ν. Μόσχος στην ανακοίνωσή του με τίτλο «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά» στο Β΄ Διεθνές Συνέδριο για το παλαμικό έργο, παραθέτει, χωρίς να εξαντλεί το θέμα, έναν κατάλογο «ιστορικών» ποιημάτων του ποιητή.[1]
• Προσθέτει την ιστορική διάσταση, εκδοχή ή «λάμψη» σε άλλης θεματολογίας ποιήματα, κάνοντας αναφορές σε γεγονότα, πρόσωπα ή τόπους της ιστορίας που συνήθως συμβολοποιούνται.

Β. Ως προς την έκταση:

• Συνθέτει σύντομα ποιήματα: ποιήματα-στιγμιότυπα, ποιήματα-σύντομες ερμηνείες του ιστορικού φαινομένου ή της εποχής του διά της ιστορίας. Δειγματικά αναφέρουμε το άτιτλο ποίημα [Ορκίζομαι] της ενότητας «Στη Χώρα που αρματώθηκε» από την Πολιτεία και τη Μοναξιά.[2]
• Δημιουργεί εκτενέστερα ποιήματα εμπνευσμένα από ένα πρόσωπο ή γεγονός. Δειγματικά αναφέρουμε το εκτενές ποίημα « Η Κόρη της Λήμνου (1475)» από τα Τραγούδια της Πατρίδος μου, με κεντρική μορφή την τοπική ηρωίδα Μαρούλα.[3]
• Προχωρά σε πολύστιχες και μεγαλόπνοες «ιστορικές» συνθέσεις όπως είναι ο Δωδεκάλογος του Γύφτου σε ορισμένα τμήματά του[4] και, κυρίως, Η Φλογέρα του Βασιλιά.[5] Η μέθοδος της μετάθεσης, μολονότι με διαφανή συμβολισμό, σε μιαν άλλη ιστορική εποχή και συνθήκη είναι διαχρονικά αγαπητή στους ποιητές (και ενίοτε εγγυητική προσωπικής ασφάλειας από πολιτικές ή άλλες απειλές). Ποίημα «μαζί επικό, λυρικό, ιστορικό, φιλοσοφικό, μυστικό, προφητικό» κατά τον Παλαμά,[6] Η Φλογέρα, εμπνευσμένη από ένα περιστατικό που αναφέρει ο χρονογράφος Παχυμέρης, εκφράζει την ελληνική παράδοση και διάρκεια, καθώς επίσης και την πίστη του ποιητή στην αναγέννηση του νέου Ελληνισμού.[7]

***

Εάν θέλουμε να φτάσουμε στο πώς ο Παλαμάς αξιοποιεί την ιστορία, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε θέματα όπως με ποια οπτική ο Παλαμάς προσεγγίζει την ιστορία, με ποιον τρόπο αυτοαναγνωρίζεται ως δημιουργός σε σχέση με την ιστορία και πώς αντιλαμβάνεται τη σχέση του ποιητή με την ιστορία εν γένει. Σημείο εκκίνησης ας είναι το ακόλουθο απόσπασμα από την ενότητα «Στη Χώρα που αρματώθηκε» της συλλογής Η Πολιτεία και η Μοναξιά:

Στο ρηγικό σου μέτωπο, Ιστορία,

φεγγοβολά του περασμένου το άστρο∙

μα πώς τρέμει, πώς μας παιζογελάει,

φως του βραδιού, των όνειρων, των ίσκιων,

που δε φωτίζει σαν το φως της μέρας!

Όμοια, Ιστορία, στον κόρφο σου χαράζει

του τωρινού τ’ αστέρι, μα κανένας

δεν ξανοίγει καθάρια την ειδή του,

γιατί πάντα, και σα να το θολώνη

κάποιος αχνός του τωρινού τ’ αστέρι.

Μα τ’ άστρο τ’ αυριανού; Και ποιος το βλέπει!

Κατέβα, πέτρινο είδωλο, κατέβα

από το σιδερένιο σου το βάθρο,

και περπάτησε. Ας είσαι οδηγητής μας,

όχι βραχνάς.[8]

O Ε. Ν. Μόσχος επισημαίνει ότι ο βιβλιοφάγος Παλαμάς δέχτηκε στην αρχή της δημιουργίας του βαθύτατες επιδράσεις από ξένους στοχαστές και φιλοσόφους και από συγκαιρινούς του ποιητές και κριτικούς. Παράλληλα, μελετώντας ιστορικούς και δη βυζαντινολόγους (Γουσταύο Σλουμπερζέ, Κάρολο Ντηλ, Κάρολο Κρουμπάχερ, Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο, Κωνσταντίνο Σάθα και Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο) ο Παλαμάς συλλαμβάνει την ενότητα του Ελληνισμού, με το Βυζάντιο ως συνδετικό κρίκο. Ο Πρόλογος των Τραγουδιών της Πατρίδος μου είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός για τον τρόπο που χειρίζεται την ιστορία ο ίδιος: «Βρίσκεται το σημειωματάριό μου με το γαλάζιο χαρτί παραγεμισμένο από υποθέσεις, θέματα και ιστορίες, κρατημένες από τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, το Σάθα, και περισσότερο από τις πηγές χρονογράφων, καθώς ο Κεδρηνός, ο Μανασσής, ο Ακροπολίτης, και άλλοι που είχαν πέσει στα χέρια μου. Ήτανε για κομμάτια και ποιήματα επικολυρικά. […] Σχεδίαζαν και ρίχνανε σημάδια […] γραμμένα να κατασταλάξουν στο αρχιτεκτονικό στεφάνωμα της Φλογέρας του Βασιλιά». [9]

Τους τρόπους που δουλεύει το υλικό των ιστορικών πηγών του και θεάται τη δημιουργία του ποιήματος Η Φλογέρα του Βασιλιά παρουσιάζει αναλυτικά ο Θεοδόσης Πυλαρινός στα σχόλια του Επιμελητή και στη μελέτη «Ο Παλαμάς για τη Φλογέρα του Βασιλιά» στο εκτενές Υπόμνημα του 4^ου τόμου της νέας έκδοσης των παλαμικών Απάντων.[10] Στεκόμαστε στην ακόλουθη διαπίστωσή του: Ο ίδιος ο Παλαμάς αποκαλύπτει τις πηγές του έργου του «που μας παραπέμπουν σε περιβάλλοντα εθνικών αναζητήσεων και προσδοκιών, στις οποίες έδωσε μορφή λογοτεχνική με τόσο ξεχωριστό τρόπο, ώστε το επικαιρικό ή ιστορικά συγκεκριμένο να προσλάβουν κύρος παντοτινό […], συνάπτοντας τις εποχές, τον αρχαίο και τον βυζαντινό κόσμο, ως κληρονομιά του σύγχρονου ελληνισμού, αίροντας αντιθέσεις και αξιοποιώντας ετερόκλητες δυνάμεις στην υπηρεσία μιας ενιαίας εθνικής γραμμής».[11]

Ο Παλαμάς θεωρεί, μέσα σε ένα ηρωικό και λογοτεχνικό συνεχές, αξεδιάλυτα δεμένη και ίση με τον ηρωισμό της πράξης τη συνεισφορά της λογοτεχνικής γραφίδας. Στη λογοτεχνική διαχρονία ο Παλαμάς βλέπει ζευγαρωμένους τους ύμνους των αρχαίων Ελλήνων ποιητών με αυτούς του Σολωμού και του Κάλβου καθώς εγκωμιάζουν, αξιοποιώντας την ιστορία, την ίδια, αιώνια Ελλάδα, και σε αυτήν τη χορεία εντάσσει τον εαυτό του. Ενδεικτική είναι η άτιτλη ενότητα [Ραψωδοί] από τη «Χώρα που αρματώθηκε» στην Πολιτεία και τη Μοναξιά. [12]

Παράλληλα, στο πλαίσιο του ρόλου που αποδίδει στον ποιητή η εποχή του και η ελληνική πραγματικότητα της στροφής του 19^ου στον 20^ο αιώνα και δη στον ποιητή-αρχηγέτη και εκφραστή του Έθνους, ο Παλαμάς «ξαναγράφει» την ιστορία, όπως ο «Γύφτος» του Δωδεκαλόγου αναδημιουργεί τον κόσμο: Πλάθω ξανά την ιστορία, γράφει στη Φλογέρα του Βασιλιά,[13] της Μοίρας είμ’ ο αντίλαλος, της Ιστορίας ο κράχτης.[14] Με τη βαθιά πίστη ότι ήταν ποιητής του έθνους του, ο Παλαμάς επεδίωξε, μεταξύ άλλων, να κλείσει στην ποίησή του τον Ελληνισμό στην αδιάκοπη συνέχειά του από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονή του εποχή: αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Τουρκοκρατία, Εικοσιένα, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, Εθνικός Διχασμός, Καταστροφή του 1922, έπος του 1940[15]. Στις μεγάλες του συνθέσεις η ποίηση αποτελεί ιστορική μετάπλαση φιλοσοφικότερη της ιστορίας, συγγενεύει και ταυτόχρονα υπερέχει της ιστορίας καθώς αίρεται σε συνολικότερες θεάσεις από τη μερικότητα του επιστημονικού ιστορικού αντικειμένου σύμφωνα με τη συναφή Αριστοτελική ρήση, τέλος δε, «με την ποίηση η ιστορία» φτάνει να «“διαδραματίζεται” στο παρόν και στο αιώνιο μέλλον»[16]. Την επιστημονική γραφή της ιστορίας ως πηγή έμπνευσης του ποιητικού έργου ο Παλαμάς την αξιολογεί ως κατώτερη από την προφορική της μετάδοση και την ανα-διαμόρφωσή της από τον θρύλο, τον μύθο και τη βιωμένη μνήμη, όπως υπογραμμίζει στα πεζά του κείμενα «Γύρω στο Μεσολόγγι» και «Αι αναμνήσεις».[17]

Ο Παλαμάς δεν είναι μόνον ο ποιητής του δυϊσμού όπως πρωτίστως από τις δικές του εξομολογήσεις στον τόμο της «Ποιητικής» του γνωρίζουμε. Πέρα από το «ή αυτό ή εκείνο», στη συνείδησή του τα πράγματα παρουσιάζονται συνδυασμένα και εναρμονισμένα: «και τούτο και εκείνο». Παράλληλα, η ποιητική αντανάκλαση της ιστορίας προϋποθέτει την επιλεκτική λειτουργία: επιλογή των στοιχείων που ο δημιουργός θεωρεί ότι υπηρετούν τους σκοπούς του και συνακόλουθα, μια διαφοροποιημένη ως προς τον στόχο του εκάστοτε ποιήματος οπτική που μπορεί να σημαίνει και διαφοροποιημένη πραγμάτευση του ίδιου γεγονότος σε διαφορετικά ποιήματα.

Έτσι, ο Παλαμάς θεάται και αξιοποιεί το ιστορικό γεγονός «πολυτροπικά», θα λέγαμε, «με μια διάθεση αγάπης για το Γένος του και πατρικής νουθεσίας»[18] και με βάση τις προσταγές και τις συλλήψεις της «πατριδολατρικής» του συνείδησης,[19] ως ακολούθως:

• Ιστορικά-Διδακτικά-Ανανεωτικά: Αξιοποιώντας το ιστορικό υλικό στην ποιητική δημιουργία, ο Παλαμάς ενδιαφέρεται για το γεγονός ως μέσο διδακτικής σύνθεσης όπου δύνανται να υπάρχουν ο έπαινος, η προτροπή, η διάψευση, η πτώση και η αντιπρόταση για το «άνοιγμα των πρωτινών φτερών» της πατρίδας. Δεν ξεχνάμε ότι ζει στα τελευταία 40 χρόνια του 19^ου αιώνα και στα πρώτα 40 του 20^ου, όταν οι νεότευκτες κρατικές οντότητες αναζητούν την εθνική ταυτότητα μέσα από τη λαογραφία, την ιστορία, τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και την πολιτική.
• Παραδειγματικά: η ιστορία παρουσιάζεται ως παράδειγμα, τέλειο και ανεπανάληπτο στον χρόνο δημιούργημα, προς το οποίο πρέπει να κατατείνουν οι νεότερες γενιές. Ο Παλαμάς μετουσιώνει στην ποίησή του ένδοξες και τραγικές πτυχές της ιστορίας αφιερώνοντας σε αυτήν εκτενή ή σύντομα ποιήματα, αναφορές μέσα σε ποιήματα διαφορετικής θεματολογίας, ή μεταφράσεις «ιστορικών» ποιημάτων ξένων ποιητών. Παράλληλα, τα ηρωικά ονόματα και πρόσωπα, αποτυπώνουν, μεταξύ άλλων, αυτό που δεν είναι ο «ασάλευτος» και άτολμος Παλαμάς. Μια ψυχολογική μετάθεση και μια αναπλήρωση και, ταυτόχρονα, μια συμβολοποίηση με πολλαπλή σημασιακή και αξιακή φόρτιση.
• «Κανονιστικά»-δυναμικά: Ως έναρξη ή τμήμα ενός κανόνα, ενός συνεχούς παράδοσης στο οποίο εντάσσεται η εποχή του. Το γεγονός ή/και το ηρωικό πρόσωπο λειτουργεί ως μέρος του «κανόνα» αρετών που συνθέτουν δυναμικά το πρόσωπο του Έλληνα και του Ελληνισμού όπως ο ποιητής επιλέγει και η εποχή επιτάσσει να το διαμορφώσει. Παράλληλα, ο Παλαμάς εξαίρει το μεγαλείο σημαντικών γεγονότων του παρελθόντος, λ.χ. της Επανάστασης του 1821, ως ασύγκριτο μεταξύ των λαών και εκφράζει το αίτημα της τιμής και της πολλαπλής αξιοποίησης του μηνύματός τους από τους νεότερους Έλληνες. Δειγματικά αναφέρουμε το ποίημα «Εκατό χρόνια» από τη συλλογή Περάσματα και Χαιρετισμοί, που έγραψε για την επέτειο των 100 χρόνων από τον Αγώνα.[20]
• Αντιστικτικά και καταγγελτικά: ο Παλαμάς κοιτάζει την εποχή του μέσα από τον καθρέφτη της ιστορίας άλλοτε εγκωμιάζοντάς την ως συνέχεια ενός ηρωικού πλην κακοπαθημένου Ελληνισμού και άλλοτε ψέγοντάς την ως κατάντια μιας λαμπρής πορείας, με τους μηχανισμούς της ιδιαίτερης ειρωνείας του αναλογικά και διαφοροποιημένα από τον Σεφέρη και τον Καβάφη. Εδώ η ιστορία και τα ιστορικά πρόσωπα λειτουργούν ως ένα καταφύγιο μπροστά στη διάψευση του σήμερα, όπως συμβαίνει στα Σατιρικά Γυμνάσματα, που θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να διαβαστούν αδελφωμένα με τον παράδοξο «πανηγυρικό» του 1908, πικρή καταγγελία για τα κακώς κείμενα της συγκεκριμένης περιόδου.[21]
• Φιλοσοφικά: «ιστορικά» ποιήματα παρουσιάζουν τη φιλοσοφική τοποθέτηση του Παλαμά απέναντι στην ιστορία και τη σχέση της με τη λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό από αυτή την άποψη είναι το ποιητικό απόσπασμα με την απεύθυνση στην Ιστορία το οποίο αρχικά παραθέσαμε.

Σε μια ιστορική θεώρηση, θα υποστηρίζαμε ότι με τους παραπάνω τρόπους ο Παλαμάς αποδίδει την εποχή του ως περίοδο αντιθέσεων και αναζητήσεων, όπου η λατρεία του παρελθόντος συνυπάρχει με τον σκεπτικισμό και την απαξίωσή του. Φτιαγμένη με πλήθος κειμενικών τεχνικών, ο Παλαμάς δίνει την απάντησή του στο «στοίχημα» του νεότερου Ελληνισμού με την ιστορία, κεντρικό θέμα στη σκέψη και τη δημιουργία της πλειοψηφίας των Νεοελλήνων λογοτεχνών, στο οποίο μείζονες και ελάσσονες νιώθουν την ανάγκη να ανταποκριθούν.

***

Ταυτόχρονα, εάν υιοθετήσουμε μια συγχρονική οπτική, η σχέση του Παλαμά με την Ιστορία και η μετουσίωσή της δίνουν τη δυνατότητα στον μαθητή των τάξεων του Λυκείου να προσεγγίσει την πολυπρισματικότητα του λογοτεχνικού φαινομένου και των τρόπων αξιοποίησης των υλικών του, από ιστορικής δε απόψεως να συνειδητοποιήσει το πλήθος των οπτικών προσέγγισης του ιστορικού παρελθόντος και τον πλούτο των ερμηνειών του. Έχουμε, δηλαδή, μιαν ουσιαστική συμβολή στην καλλιέργεια αφενός του λογοτεχνικού αισθητηρίου αφετέρου της ιστορικής συνείδησης του εφήβου.

Περνώντας στη σχολική τάξη, στο πλαίσιο μιας μονοθεματικής διδασκαλίας της λογοτεχνίας ή μιας διαθεματικής διδασκαλίας λογοτεχνίας και ιστορίας, όπου τα αμοιβαία οφέλη είναι, κατά τη γνώμη μας, προφανή, με κείμενο-βάση ένα παλαμικό ποίημα ιστορικών αναφορών μπορούμε να δώσουμε και άλλα ποιήματα του Παλαμά στις μαθητικές ομάδες εργασίας ώστε να δούμε συγκλίνουσες και αποκλίνουσες παλαμικές «μεθόδους» προσέγγισης της ιστορίας, να συνθέσουμε σε μια παρουσίαση ολομέλειας το ψηφιδωτό των παλαμικών οπτικών και τρόπων σύνθεσης, να συζητήσουμε πάνω σε αυτό δίνοντας στους μαθητές κίνητρα δημιουργικής γραφής, ενισχύοντας, παράλληλα, τη φιλαναγνωσία τους και καθιστώντας τον Παλαμά παραδειγματική περίπτωση πολύμορφης λογοτεχνικής μετουσίωσης της ιστορίας.

Ως εκκίνηση μπορούμε να προβάλουμε τη χρονογραμμή της «Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα»: η παραστατική δύναμη της εικόνας υπογραμμίζει τον συνδυασμό ιστορίας και λογοτεχνίας που θέλουμε οι μαθητές να κατανοήσουν. Παράλληλα, οι ηλεκτρονικοί πόροι συνεισφέρουν στην ιστορική πλαισίωση και κατανόηση και στην αισθητική απόλαυση της λογοτεχνίας. Τέλος, η συνδρομή παλαμικών πεζών κειμένων συμπληρώνει την εικόνα του συνδυασμού λογοτεχνίας και ιστορίας, μας δίνει τη δυνατότητα να συμπαραθέσουμε ενώπιον των παιδιών ως θέμα συζήτησης διαλεγόμενα κείμενα της ίδιας θεματικής όπως το ποίημα «Μισολόγγι» και το πεζό «Γύρω στο Μεσολόγγι»[22] στην κατεύθυνση της ενότητας του προσώπου του δημιουργού. Υπερσύνδεσμοι στο ποιητικό κείμενο θα μας πάνε στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, ενώ άλλοι θα μας οδηγήσουν στο παλαμικό βιογραφικό όπου θα δούμε πώς ο αμετακίνητος Παλαμάς συνθέτει ποιήματα κίνησης, ενέργειας και ηρωισμού. Τα σχήματα λόγου και δη η δημιουργία των έργων στη βάση της αρμονικής σύνθεσης των αντιθέτων θα βοηθήσουν τους μαθητές να αντιληφθούν την οργανωτική δομή του φροντισμένου παλαμικού λόγου. Τέλος, υπερσύνδεσμος με Λεξικά Λογοτεχνικών Όρων θα μας φέρει στη στιχουργική διάσταση των κειμένων. Πώς η ιστορία ηχεί και «αντ-ηχεί» μέσα στο ποίημα; Πώς το μέτρο και ο στίχος, ενίοτε με καταγωγή από την ηρωική ποίηση, φιλοτεχνούν το ηρωικό παρελθόν ή την καταγγελία του αντι-ηρωικού παρόντος; Από κοντά, το ηχητικό ντοκουμέντο: θα συνδεθούμε με το «Σπουδαστήριο του Νέου Ελληνισμού» για να ακούσουμε τον Παλαμά να απαγγέλει ποιήματά του και, καθώς «μια ποιητική απόδοση είναι πάντοτε μια ερμηνεία», οι μαθητές θα προσεγγίσουν μια μεγαλορρήμονα απόδοση της ποίησης και της ιστορίας και θα την συγκρίνουν δημιουργικά με σύγχρονες αντιλήψεις και αποδόσεις. Με τους δειγματικούς αυτούς τρόπους εμπλουτίζεται η οπτική των μαθητών, φωτίζονται ευεργετικά οι πολλές «αλήθειες» του πολυπρισματικού ποιητικού λόγου και επιτυγχάνεται ο πολλαπλασιασμός των οπτικών προσέγγισης του ιστορικού φαινομένου.

***

Η εισήγησή μας είχε ως στόχο να θέσει ορισμένες ερμηνευτικές προτάσεις και να αποτελέσει ένα προσχέδιο ελκυστικού μαθήματος συλλέγοντας ψηφίδες που συνθέτουν τη στάση του Παλαμά ως ποιητή απέναντι στο ιστορικό γεγονός. Οι πολύμορφες παλαμικές προσεγγίσεις στην ιστορία δεν επιδέχονται περιορισμούς. Κατά το τρέχον χρονικό διάστημα πραγματοποιείται σταδιακά η νέα μνημειώδης 50τομη φιλολογική έκδοση των παλαμικών Απάντων από πλειάδα παλαμιστών από το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά και ήδη έχουν εκδοθεί οι 11 τόμοι της ποίησης∙ η έκδοση αναδεικνύει-«επανανακαλύπτει» τον ανεξάντλητο Παλαμά και, μεταξύ άλλων, την ιστορική διάσταση της ποίησής του, η οποία χρήζει περαιτέρω επιστημονικής μελέτης και προσφέρει πλείστες δυνατότητες αξιοποίησης στη σχολική τάξη.

* Η Δέσποινα Ι. Δούκα είναι διδάκτωρ Φιλολογίας

________________

[1] Ε. Ν. Μόσχος, «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά», Κωστής Παλαμάς. Εξήντα χρόνια από τον θάνατό του (1943-2003). Β΄ Διεθνές Συνέδριο. Γραμματολογικά-Εκδοτικά-Κριτικά-Ερμηνευτικά Ζητήματα. Πρακτικά, τόμ. Α΄, Αθήνα 2006: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, σσ. 341-347.

[2] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 5, [Επιμ. Ευριπίδης Γαραντούδης], Αθήνα 2019: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, σ. 321.

[3] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 1, [Επιμ. Κ.Γ.Κασίνης], Αθήνα 2017: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, σσ. 35-45.

[4] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 3, [Επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός], Αθήνα 2019: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά.

[5] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 4, [Επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός], Αθήνα 2019: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά.

[6] Εισαγωγή στον Πρώτο Λόγο της Φλογέρας του Βασιλιά (Β΄ έκδοση), Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 4, ό.π., σ. 181.

[7] Ε. Ν. Μόσχος, «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά», ό.π., σ. 346.

[8] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 5, ό.π., σ. 336.

[9] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 1, ό.π., σσ. 21-22, και Ε. Ν. Μόσχος, «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά», ό.π., σσ. 342-343.

[10] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 4, ό.π., σσ. 187-340.

[11] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 4, ό.π., σ. 193.

[12] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 5, ό.π., σ. 326.

[13] Λόγος Πρώτος, στίχ. 233, στο: Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 4, ό.π., σ. 32.

[14] Λόγος Έχτος, στίχ. 187, στο: Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 4, ό.π., σ. 90.

[15] Πβ. και Ε. Ν. Μόσχος, «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά», ό.π., σ. 347.

[16] Μαρία Μαντουβάλου, «Η ιστορία και το όνειρο στο έργο του Κωστή Παλαμά», Β΄ Διεθνές Συνέδριο, ό.π., σσ. 349-350 και 358.

[17] Κωστή Παλαμά, Άπαντα, Β΄ έκδοση, [Αθήνα χ.χ.]: Μπίρης,, τόμ. 4, σσ. 408-410 και 485-486, αντίστοιχα.

[18] Ε. Ν. Μόσχος, «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά», ό.π., σ. 344.

[19] «Πατριδολάτρης είμαι, όχι εθνικιστής∙ σιχαίνομαι και τη λέξη και την ετικέττα» γράφει στον Πρόλογο των Τραγουδιών της Πατρίδος μου (Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 1, ό.π., σ. 21. Πβ. Ε. Ν. Μόσχος, «Τα ιστορικά ποιήματα του Παλαμά», ό.π., σ. 342).

[20] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 8, [Επιμ. Γεράσιμος Γ. Ζώρας], Αθήνα 2020: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, σ. 179.

[21] Τα Σατιρικά Γυμνάσματα βλ. στο: Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 5, ό.π., σσ. 63-108, και το πεζό στο: Κωστή Παλαμά, Άπαντα, ό.π., τόμ.14, σ. 68.

[22] Το ποίημα βλ. στο: Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 5, ό.π., σ. 301. Για το πεζό βλ. εδώ, σημ. 18.

The post «Η μετουσίωση της ιστορίας στην παλαμική ποίηση: μια θεωρητική και παιδαγωγική προσέγγιση» first appeared on Fractal.