Γράφει ο Κωνσταντίνος Μούσσας //
Steven Pinker[1] «Διαφωτισμός τώρα», Μετάφραση: Παναγιώτης Δρεπανιώτης, Εκδ. Διόπτρα.
Steven Pinker
Θα ξεκινήσω τη σύντομη αυτή κριτική αναφορά ανάποδα, δηλαδή από τις τελευταίες σελίδες αυτού του βιβλίου:
«Κρατήστε προοπτική. Δεν είναι κάθε πρόβλημα κρίση, πανούκλα, πανδημία ή υπαρξιακή απειλή και δεν είναι κάθε αλλαγή το τέλος του ενός πράγματος, ο θάνατος του άλλου ή η αυγή μιας μετά-από κάτι- εποχής. Μη συγχέετε την απαισιοδοξία με το βάθος της σκέψης: τα προβλήματα είναι αναπόφευκτα, αλλά τα προβλήματα λύνονται και η διάγνωση κάθε οπισθοδρόμησης ως συμπτώματος μιας άρρωστης κοινωνίας είναι μια φτηνή απόπειρα σοβαροφάνειας. Τέλος, ξεφορτωθείτε τον Νίτσε[2]. Οι ιδέες του μπορεί να φαίνονται αιχμηρές, αυθεντικές, ζόρικες, ενώ ο ανθρωπισμός φαίνεται γλυκανάλατος, παλιομοδίτικος, ανιαρός. Αλλά που βρίσκεται το αστείο στην ειρήνη, στην αγάπη και την κατανόηση;» Σελ.660.
Το 2004 οι Time’s συμπεριλαμβάνουν τον Pinker στους 100 πιο «επιδραστικούς» ανθρώπους του πλανήτη. Μέλος πολλών διακεκριμένων ενώσεων, των κορυφαίων αμερικανικών think tanks, καθηγητής εξελικτικής ψυχολογίας του Harvard, συγγραφέας δεκάδων βιβλίων που έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει σε όλο τον κόσμο, τακτικό μέλος της Ακαδημίας επιστημών των Η.Π.Α, αρθρογράφος σε εφημερίδες με παγκόσμιο κύρος και αντίκτυπο και η λίστα με τις ιδιότητες, τους τίτλους και τις διακρίσεις του διάσημου διανοητή θα μπορούσε να συνεχίζεται για πολλές σελίδες ακόμη. Εντυπωσιακά ογκώδες το βιογραφικό του, όπως άλλωστε και το εν λόγω βιβλίο που κυκλοφορεί στην Ελλάδα και προτείνεται από διάφορους κύκλους- δημοσιογράφους ως συνήθως έκθαμβους και κριτικούς – ως ένα υψηλής φιλοσοφικής και κοινωνιολογικής αξίας ξεχωριστό πόνημα.
850 και πλέον σελίδες και πλήθος εύστοχων υποτίθεται παραδειγμάτων και πολλά, μα πάρα πολλά λογικοφανή συμπεράσματα. Για ποιο θέμα; Μα φυσικά για έναν νέο διαφωτισμό, όπως τιτλοφορείται άλλωστε και το βιβλίο του. Στα αλήθεια όμως είναι έτσι; Όσοι γνωμοδοτούν και αποφαίνονται για την αδιαμφισβήτητη αξία του, το έχουν πραγματικά έστω φυλλομετρήσει; Δεν λέω να το έχουν μελετήσει. Για κάτι τέτοιο ούτε λόγος. Αφήστε την ερευνητική ανάλυση, τη σύγκριση και τη διασταύρωση του τεράστιου όγκου πληροφοριών που παρέχονται αφειδώς σε βαθμό υποψίας, αν όχι υπερβολής, από τον συγγραφέα. Η βασική αρχή της προπαγάνδας στηρίζεται στη διάθεση μεγάλης μάζας πληροφοριών, τόσο μεγάλης ώστε αφενός να πείθει και αφετέρου να είναι σχεδόν αδύνατο να ελεγχθεί από τον μέσο αναγνώστη. Όμως μόνον έτσι μπορεί κανείς να αντιπαραθέσει επιχειρήματα, να ελέγξει τα γραφόμενα, να προτείνει εκδοχές και απόψεις, να δώσει εν ολίγης τη δική του θέση, μελετώντας λέξη προς λέξη, γραμμή γραμμή, ένα βιβλίο που έχει τη φιλοδοξία από τη μια να αναθεωρήσει την εικόνα μας για τον κόσμο και από την άλλη να προτείνει ευθαρσώς ένα νέο κίνημα διαφωτισμού, ως την καινοφανή βιβλική αλήθεια που θα οδηγήσει την ανθρώπινη διανόηση στον επόμενο αιώνα και θα καθορίσει τη μετα-εποχή ενός παγκόσμιου πολιτισμού με κοινά χαρακτηριστικά και στόχους.
Ο Pinker ανήκει σε εκείνες τις λαμπερές περιπτώσεις, τις απαστράπτουσες και γυαλιστερές κορυφαίων καθηγητών πανεπιστημίων, μέλος αξιότιμο και μεγαλόσχημο μιας νεο-ελίτ ευνοούμενων της σύγχρονης κάστας των αποκαλούμενων «διαμορφωτών γνώμης», των «επιδραστικών» της διανόησης, που ως μεγαλοαστοί γκουρού με καλοραμμένα ιταλικά κουστούμια και χειροποίητα παπούτσια lordh φιγουράρουν αυτάρεσκα σε life style περιοδικά μιλώντας με την ίδια ευκολία για την κλιματική αλλαγή, την επιβράδυνση της κινεζικής οικονομίας αλλά και την κρίση στις σχέσεις της βασιλικής οικογένειας της Αγγλίας με το ζεύγος Χάρι-Μέγκαν. Μιλά, συζητά, τοποθετείται. Λέει την άποψη του δια πάσαν νόσον αναπτύσσοντας την κατάλληλη επιχειρηματολογία σε κάθε προβληματική και τους αγώνες του καιρού μας[3].
Κι ως εδώ καλά, θα πει ο καλόπιστος αναγνώστης ή ακόλουθος- αυτοί είναι οι νεοφυείς οπαδοί- της ψηφιακής παραθρησκείας των social media, των παντοδύναμων κοινωνικών δικτύων δηλαδή, μιας σύγχρονης φενάκης μιας μάταιης, παρελκυστικής ψευδαίσθησης.
Το ζήτημα όμως δεν είναι οι χρυσοκάνθαροι της διανόησης, που περιφέρονται αντί αδράς πάντα αμοιβής από τηλεοπτικά πάνελ σε πανεπιστημιακά αμφιθέατρα κηρύττοντας και αμπελοφιλοσοφώντας ως πανεπόπτες και κήνσορες της αλήθειας, αλλά οι παρατρεχάμενοι, οι αυλικοί και οι κλακαδόροι που στοιχίζονται πίσω από απόψεις και θέσεις που ούτε γνωρίζουν σε βάθος, ούτε όμως και έχουν πραγματικά μελετήσει και τις οποίες πρόθυμα και άκριτα διαδίδουν, αναμεταδίδουν, αναπαραγάγουν δήθεν ως σπουδαίες και ρηξικέλευθες θεωρίες που θα πρέπει οπωσδήποτε να τύχουν σοβαρής αντιμετώπισης από το αναγνωστικό κοινό και τον επιστημονικό κόσμο. Μα στα αλήθεια -αφήνω τους αναγνώστες κατά μέρος- η επιστημονική κοινότητα θετικών και θεωρητικών κατευθύνσεων είναι ικανή, έτοιμη και αποφασισμένη να πετάξει στον κάλαθο των αχρηστών έναν Νίτσε, άρα και μαζί έναν Ηράκλειτο ή έναν Εμπεδοκλή; Και μπορεί στα σοβαρά να αντιπαρατεθεί ή εν πάση περίπτωση να αντέξει τη σαρωτική δύναμη της ριζοσπαστικής σκέψης, του αποδημητικού και ανατρεπτικού των πάντων λόγου, των προσωκρατικών που κατεξοχήν επηρέασαν τον μεγάλο Γερμανό φιλόσοφο; Βεβαίως θα πρέπει κανείς να έχει πριν μελετήσει τα κείμενα και τις θέσεις αυτές, να έχει κατανοήσει τις αλήθειες τους, να έχει εμβαπτιστεί στο αειφλεγές ύδωρ του καθαρού λόγου, της γνήσιας πρώτης σκέψης που χωρίς επιμιξίες, αλλοιώσεις και νοθεύσεις εξακοντίζει το πνεύμα και μαζί την αποτύπωση του στον ανθρώπινο πολιτισμό, σε ύψη θαυμαστά και δυσθεώρητα.
Steven Pinker
Θα αποφύγω να αναφέρω ενδεικτικά αποσπάσματα από το πολυσέλιδο βιβλίο που ευαγγελίζεται έναν αμφιλεγόμενο διαφωτισμό ο οποίος τάχα θα μας αποκαλύψει έναν κόσμο λιγότερο άδικο, παρηκμασμένο, επικίνδυνο και σκοτεινό. Κοινωνίες όπου σύμφωνα με τον συγγραφέα η καθημερινότητα δεν είναι και «τόσο άσχημη και αποκρουστική», το αντίθετο! Σε εκατοντάδες σελίδες για αυτό ακριβώς προσπαθεί να μας πείσει: δεν είναι το είδωλο τραγικό, αλλά ο φακός μέσα από τον οποίο το παρατηρούμε, του προσδίδει μια αδικαιολόγητη τραγικότητα, μετατρέποντάς το κατά τα άλλα συμπαθητικό ίχνος της ιστορικής μας διαδρομής σε φριχτό τέρας. Για τον Pinker κρίσιμο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία παίζουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καθώς και τα social media. Τι ειρωνεία πράγματι! Μα ακριβώς μέσα από αυτά προβάλει και ο ίδιος -για να μην πω προπαγανδίζει- τις απόψεις του. Δυσκολεύομαι να διακρίνω σε ποιο σημείο η άποψη αυτή διαφέρει από εκείνη του ανεκδιήγητου πρώην προέδρου των Η.Π.Α, τον οποίον -και δικαίως- επικρίνει πολλές φορές στο βιβλίο του, ο συγγραφέας. Ίσως ο αναγνώστης -αν καταφέρει να φτάσει ως εκεί και επαναλαμβάνω αμφιβάλω αν κριτικοί και μελετητές το έχουν πετύχει- να βρεθεί στη θέση κατηχούμενου θρησκευτικής σέχτας ή παραστρατιωτικής οργάνωσης ο οποίος στο τέλος της «εκπαίδευσης» εκτός του ότι δεν αντιλαμβάνεται πλέον τον κόσμο στις πραγματικές του διαστάσεις είναι και έτοιμος να χειραγωγηθεί με κάθε τρόπο χωρίς να υπολογίζει συνέπειες από κάθε επίδοξο σωτήρα και εγωπαθή ηγέτη.
Φτώχεια, εγκληματικότητα, κοινωνικές ανισότητες, επιδημίες, περιβαλλοντική κρίση και κλιματική αλλαγή, μετανάστευση, οικονομικές κρίσεις και πολεμικές συγκρούσεις, θρησκευτικές, πολιτικές ή φυλετικές διακρίσεις είναι για τον Pinker υπαρκτά μεν αλλά πάντως όχι τόσο φορτισμένα αρνητικά όσο στην πραγματικότητα συμβαίνει. Δεκάδες διαγράμματα, στατιστικά στοιχεία και σωρεία παραδειγμάτων παραθέτει ο συγγραφέας προκειμένου να μας «διαφωτίσει» και να αναδείξει έναν πιο δίκαιο, ειρηνικό, ανεπτυγμένο και ασφαλή κόσμο που ήδη υφίσταται και ως εκ τούτου δεν χρειάζεται να τον διεκδικούμε, να αγωνιζόμαστε για αυτόν άρα και να ελέγχουμε αυστηρά τους μηχανισμούς εκείνους που τον δημιουργούν και τον συντηρούν. Βολικό σίγουρα, όμως άραγε για ποιους; Για εκείνους που εξουσιάζουν ή για όσους εξουσιάζονται;
_________
[1] Steven Arthur Pinker (1954-) είναι καναδικός-αμερικανικός γνωστικός ψυχολόγος, ψυχογλωσσολόγος, δημοφιλής συγγραφέας επιστήμης και δημόσιος διανοούμενος. Είναι υπέρμαχος της εξελικτικής ψυχολογίας και της υπολογιστικής θεωρίας του νου.
Ο Πίνκερ είναι ο Καθηγητής Ψυχολογίας της Οικογένειας Johnstone στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και οι ακαδημαϊκές του ειδικότητες είναι η οπτική γνώση και η αναπτυξιακή γλωσσολογία. Τα πειραματικά του θέματα περιλαμβάνουν διανοητικές εικόνες, αναγνώριση σχήματος, οπτική προσοχή, ανάπτυξη της γλώσσας των παιδιών, τακτικά και ακανόνιστα φαινόμενα στη γλώσσα, τις νευρικές βάσεις των λέξεων και της γραμματικής, καθώς και την ψυχολογία της συνεργασίας και της επικοινωνίας, συμπεριλαμβανομένου του ευφημισμού, των υπονοούμενων, της συναισθηματικής έκφρασης και της κοινής γνώσης. Έχει γράψει δύο τεχνικά βιβλία που πρότειναν μια γενική θεωρία της απόκτησης γλώσσας και την εφάρμοσαν στην εκμάθηση ρημάτων από παιδιά. Συγκεκριμένα, η εργασία του με τον Alan Prince που δημοσιεύθηκε το 1989 επέκρινε το μοντέλο σύνδεσης για το πώς τα παιδιά αποκτούν το παρελθόν των αγγλικών ρημάτων, υποστηρίζοντας ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν προεπιλεγμένους κανόνες, όπως η προσθήκη -ed για να κάνουν τακτικές μορφές, μερικές φορές κατά λάθος, αλλά είναι υποχρεωμένα να μάθουν παράτυπες μορφές μία προς μία.
Ο Πίνκερ είναι επίσης συγγραφέας οκτώ βιβλίων για το ευρύ κοινό. Το γλωσσικό ένστικτο (1994), Πώς λειτουργεί το μυαλό (1997), Λέξεις και κανόνες (2000), Ο κενός σχιστόλιθος (2002), και Το υλικό της σκέψης (2007) περιγράφουν τις πτυχές της ψυχογλωσσολογίας και της γνωστικής επιστήμης, και περιλαμβάνουν τις αναφορές της έρευνάς του, που θέτουν ότι η γλώσσα είναι μια έμφυτη συμπεριφορά που διαμορφώνεται από τη φυσική επιλογή και προσαρμόζεται στις ανάγκες επικοινωνίας μας. Το Pinker’s The Sense of Style (2014) είναι ένας γενικός οδηγός στη γλώσσα. Το βιβλίο Οι καλύτεροι άγγελοι της φύσης μας (2011) υποστηρίζει ότι η βία στις ανθρώπινες κοινωνίες έχει γενικά σταθερά μειωθεί με την πάροδο του χρόνου, και προσδιορίζει έξι σημαντικές τάσεις και πέντε ιστορικές δυνάμεις αυτής της πτώσης. Το Enlightenment Now (2018) χρησιμοποιεί δεδομένα κοινωνικών επιστημών για να δείξει μια γενική βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης σε σχέση με την πρόσφατη ιστορία.
Το 2004, ο Πίνκερ συμπεριλήφθηκε στο Time‘s «Οι 100 πιο ισχυροί άνθρωποι στον κόσμο σήμερα», και στα χρόνια 2005, 2008, 2010 και 2011 στη λίστα της Εξωτερικής Πολιτικής με τους «Κορυφαίους 100 Παγκόσμιους Στοχαστές». Ο Pinker συμπεριλήφθηκε επίσης στους κορυφαίους 10 «παγκόσμιους στοχαστές» περιοδικών προοπτικής το 2013. Έχει κερδίσει τα βραβεία από την αμερικανική ψυχολογική ένωση, την εθνική ακαδημία των επιστημών, το βασιλικό ίδρυμα, τη γνωστική κοινωνία νευροεπιστήμης, και την αμερικανική ανθρωπιστική ένωση. Παρέδωσε τις διαλέξεις Gifford πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου το 2013. Έχει υπηρετήσει στις συντακτικές επιτροπές διαφόρων περιοδικών και στα συμβουλευτικά συμβούλια διαφόρων ιδρυμάτων. Ο Pinker ήταν ο πρόεδρος της επιτροπής χρήσης του αμερικανικού λεξικού κληρονομιάς από το 2008 έως το 2018.
[2] Υπογράμμιση τ. Σ.
[3] Νέοι της Σιδώνος (1940), Μ.Αναγνωστάκης
The post Τα δώρα του Διαφωτισμού first appeared on Fractal.