Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //
Πρόσφατα, ήρθε στη δημοσιότητα ένα περίεργο βιβλίο με τίτλο ‘Η βιβλιοθήκη του Στάλιν: Ένας δικτάτορας και τα βιβλία του’ (Stalin’s Library: A Dictator and his Books, 2022), που ρίχνει φως σε κάποιες περίεργες συνήθειες και ιδιότητες, άγνωστες για τους περισσότερους, του σοβιετικού δικτάτορα. Λέγεται πως ήταν αχόρταγος αναγνώστης, ο οποίος έβαζε στον εαυτό του μια ημερήσια ποσόστωση μεταξύ τριακοσίων και πεντακοσίων σελίδων. Όταν πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο στη βιβλιοθήκη του το 1953, το γραφείο και τα τραπέζια που τον περιέβαλαν ήταν γεμάτα με βιβλία, πολλά από τα οποία ήταν σημαδεμένα με τον γραφικό του χαρακτήρα στα περιθώρια. Κι’ αυτό γιατί την ώρα που διάβαζε, κρατούσε ταυτόχρονα σημειώσεις με κόκκινα, μπλε και πράσινα μολύβια, υπογραμμίζοντας τμήματα που τον ενδιέφεραν ή απαριθμώντας σημεία που θεωρούσε σημαντικά. Μερικές φορές ήταν διαχυτικός, σημειώνοντας διάφορα επιφωνήματα του τύπου ‘ναι’, ‘συμφωνώ’, ‘ακριβώς’, κλπ, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις έδειχνε την απέχθειά του ή την περιφρόνησή του, γράφοντας διάφορα. Μέσα σε όλα αυτά, εκνευριζόταν υπερβολικά κάθε φορά που συναντούσε γραμματικά ή ορθογραφικά λάθη και διόρθωνε τα λάθη χρησιμοποιώντας το κόκκινο μολύβι του. Κατά τη διάρκεια της ζωής του δημιούργησε μια διόλου ευκαταφρόνητη, σε όγκο, προσωπική βιβλιοθήκη στην οποία υπολογίζεται ότι βρίσκονταν περίπου είκοσι χιλιάδες βιβλία. Εκτός από αυτά συνήθιζε πολλάκις και διάβαζε συχνά βιβλία από συλλογές φίλων του. Μετά τις κατηγορίες του Στάλιν από τον Χρουστσόφ το 1956, τα σχέδια για τη διατήρηση της βιβλιοθήκης στη ‘ντάτσα’ του εγκαταλείφθηκαν και τα βιβλία του, τα οποία περιελάμβαναν τόμους για την παιδική ψυχολογία, τον αθλητισμό, τη θρησκεία, τη σύφιλη και την ύπνωση, καθώς και έργα του Τουργκένιεφ και του Ντοστογιέφσκι, διασκορπίστηκαν, οπότε έχει καταστεί πρόκληση να γίνει μια εξαντλητική μελέτη για το τι του άρεσε να διαβάζει.
Η προσωπική σιδηροδρομική άμαξα του Στάλιν, που βρίσκεται έξω από το μουσείο στη γενέτειρά ρου, το Γκόρι της Γεωργίας.
Ο Τζέφρυ Ρόμπερτς αναγνωρίζει ότι πολλοί ακαδημαϊκοί πριν από αυτόν έχουν σαρώσει τα απομεινάρια της συλλογής του, ελπίζοντας να ρίξουν μια ματιά στην αληθινή φύση του Στάλιν ή να βρουν το κλειδί του χαρακτήρα που έκανε την κυριαρχία και συμπεριφορά του τόσο τερατώδη. Ο Ρόμπερτς εν προκειμένω προτείνει ότι ακολουθώντας τον τρόπο με τον οποίο ο Στάλιν διάβαζε βιβλία, μπορούμε να δούμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του. «…Μπορεί να μην μπορούμε να κοιτάξουμε στην ψυχή του, αλλά μπορούμε να φορέσουμε τα γυαλιά του», ισχυρίζεται! Ο Στάλιν θαύμαζε τους συγγραφείς, λέγοντας στο συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων, το 1934, ότι ενώ για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού χρειάζονταν πολιτικοί μηχανικοί, η χώρα χρειαζόταν επίσης ‘μηχανικούς της ανθρώπινης ψυχής, μηχανικούς συγγραφείς, που να οικοδομούν το ανθρώπινο πνεύμα’. Επέμενε ότι τόσο η οικογένειά του όσο και οι συνεργάτες του έπρεπε να είναι εξίσου καλά διαβασμένοι. Έδωσε στον υιοθετημένο γιο του ένα αντίτυπο του Ροβινσώνα Κρούσου, γράφοντας την ευχή ‘να μεγαλώσει και να γίνει ένας συνειδητοποιημένος, σταθερός και ατρόμητος μπολσεβίκος’. Στη Σβετλάνα, την κόρη του, αφιέρωσε μια σύντομη Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος, προστάζοντάς την να τη διαβάσει επισταμένως, αλλά εκείνη δεν μπήκε ποτέ στον κόπο γιατί την κούραζε πολύ, όπως εξομολογήθηκε αργότερα, όταν αυτομόλησε στη Δύση. Ο Σέρτζο Μπέρια, γιος του γνωστού Λαβρέντι Μπέρια, του επικεφαλής του σοβιετικού μηχανισμού ασφαλείας και των μυστικών υπηρεσιών του Στάλιν, ισχυρίστηκε ότι όταν ο Στάλιν επισκεπτόταν κάποιον από τον στενό του κύκλο, πήγαινε στη βιβλιοθήκη του και συνήθιζε να ανοίγει τα βιβλία, για να ελέγξει για την ύπαρξη σημειώσεων, απόδειξη ότι είχαν πράγματι διαβαστεί. Παρά τα πολλαπλά διαβάσματά του, λίγα έγραψε όσον αφορά τις απόψεις του σχετικά με τη λογοτεχνία. Δυστυχώς, η τεράστια συλλογή του από ρωσικούς και διεθνείς κλασσικούς στους οποίους περιλαμβάνονταν οι Αλεξάντρ Πούσκιν, Νικολάι Γκόγκολ, Λέων Τολστόι, Αντόν Τσέχωφ, Βίκτωρ Ουγκώ, Ουίλλιαμ Σαίξπηρ και πολλοί άλλοι, διαλύθηκε και χάθηκε μετά το θάνατό του. Έτσι, οι σκέψεις του για τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, για παράδειγμα, μπορούν μόνο να εικάζονται από περιστασιακά σχόλια που έκανε μπροστά σε φίλους που θυμούνται τον Στάλιν να καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ήταν κακή επιρροή για τη σοβιετική νεολαία. Από τα έργα που έχουν απομείνει, ανακαλύπτουμε ότι ενδιαφερόταν πολύ για την ιστορία, ότι τον απασχολούσαν τα μαθήματα της τσαρικής κυριαρχίας στη Ρωσία και ότι είχε μια δυσοίωνη εμμονή με τη βασιλεία του Ιβάν του Τρομερού, του Πέτρου και της Μεγάλης Αικατερίνης. Τα περισσότερα από τα σωζόμενα βιβλία του, στα περιθώρια των οποίων πρόσθετε σχόλια, αφορούσαν τη μαρξιστική σκέψη. Υπήρξε σίγουρα επιμελής, ευλαβικός και πραγματικά ενθουσιώδης αναγνώστης των έργων του Λένιν, από τη μεγάλη συλλογή βιβλίων του που είχε στη διάθεσή του. Όταν τα συμπεράσματα του Τρότσκι τον ενοχλούσαν, έγραφε στα περιθώρια πως ο συγγραφέας τους ήταν ανόητος. Ο Στάλιν δεν κρατούσε ημερολόγιο, δεν έγραψε απομνημονεύματα, οπότε αυτές οι μουτζούρες στα περιθώρια αποκτούν μεγαλύτερη σημασία απ’ όση ίσως τους αξίζει. Ο Ρόμπερτς προειδοποιεί να μην ερμηνεύσουμε υπερβολικά την απόφαση του Στάλιν να υπογραμμίσει μια φράση που αποδίδεται στον Τζένκινς Χαν, ότι δηλαδή ‘Ο θάνατος των ηττημένων είναι απαραίτητος για την ψυχική ηρεμία των νικητών’, ή να κάνουμε άλλες υποθέσεις για τις υπογραμμίσεις του. Ο Ρόμπερτς είναι μάλλον επιεικής στους χαρακτηρισμούς του απέναντι στον Στάλιν, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι ο αιμοσταγής δικτάτορας ήταν ένας αφοσιωμένος ιδεαλιστής, ένας συναισθηματικά ευφυής και αισθαντικός διανοούμενος και σίγουρα όχι ψυχοπαθής. Ο Vitaly Shentalinsky, στο βιβλίο του ‘The KGB’s Literary Archive’, αναφέρει πως περίπου 1.500 συγγραφείς χάθηκαν κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εκκαθάρισης ή του Μεγάλου Τρόμου του Στάλιν, μια ευρείας έκτασης εκστρατεία κοινωνικοπολιτικής καταστολής που έλαβε χώρα στην Σοβιετική Ένωση από το 1936 έως το 1938, ενώ πάνω από μισό εκατομμύριο ανθρώπων πέθαναν κατά τη διάρκεια αυτών των εκκαθαρίσεων. Το βιβλίο του Ρόμπερτς, παρά το γεγονός ότι συναρπάζει, ουδόλως φυσικά υπόσχεται πως θα αποκαλύψει τα αληθινά συναισθήματα και τον ψυχικό κόσμο του Στάλιν. Ένας Γερμανός φιλόσοφος είπε κάποτε: ‘Πες μου πώς διαβάζεις και θα σου πω ποιος είσαι’. Η μελέτη του Τζέφρυ Ρόμπερτς στα απομεινάρια της βιβλιοθήκης του Στάλιν, καθώς και τα όποια επιφωνήματα και ερωτήματα που έκανε το μολύβι του τυράννου στα περιθώρια των σελίδων, αποκαλύπτει τον Στάλιν ως φανατικό διορθωτή, έναν φαινομενικά προικισμένο ανακριτή των απόψεων των άλλων. Προσφέρει διεισδυτική εικόνα στο μυαλό ενός δικτάτορα που εκτιμούσε τις ιδέες όσο και την εξουσία.
Το πατρικό του σπίτι στο Γκόρι.
Στη συναρπαστική ζωή του, ο Στάλιν πίστευε ακράδαντα στις μεταμορφωτικές δυνατότητες των λέξεων και η αδηφάγος όρεξή του για διάβασμα τον καθοδηγούσε καθ’ όλη τη διάρκεια των χρόνων του. Βασισμένος στην εκτεταμένη έρευνά του στα ρωσικά αρχεία, ο ιστορικός Τζέφρυ Ρόμπερτς αφηγείται την ιστορία της δημιουργίας, του κατακερματισμού και της ανάστασης της προσωπικής βιβλιοθήκης του Στάλιν. Ως γνήσιος οπαδός της κομμουνιστικής ιδεολογίας, ο Στάλιν ήταν ένας φανατικός ιδεαλιστής που μισούσε τους εχθρούς του, την αστική τάξη, τους κουλάκους, τους καπιταλιστές, τους ιμπεριαλιστές, τους αντιδραστικούς, τους αντεπαναστάτες, τους προδότες, αλλά αναμφίβολα απεχθανόταν πολύ περισσότερο τις ιδέες τους! Η αγάπη για την ανάγνωση τράβηξε τον Στάλιν στην επανάσταση και φαίνεται πως του έδωσε τη διανοητική βεβαιότητα ότι όλη η αδίστακτη βία του ήταν και αναγκαία και δικαιολογημένη. Εξερευνώντας τον Στάλιν ως μανιώδη αναγνώστη βιβλίων, ο Ρόμπερτς διαρρηγνύει πολλούς μύθους για τον άνθρωπο.
Είθισται να λέγεται, μια φορά βιβλιοφάγος, πάντα βιβλιοφάγος! Το 1899, ένας πολλά υποσχόμενος νεαρός ποιητής και επίδοξος επαναστάτης εγκατέλειψε τη θεολογική σχολή στην Τιφλίδα της Γεωργίας, παίρνοντας μαζί του δεκαοκτώ βιβλία της βιβλιοθήκης, για τα οποία οι μοναχοί απαίτησαν την καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού που ανερχόταν σε κάτι παραπάνω από δεκαοκτώ ρούβλια και λίγα καπίκια. Όταν, πενήντα τέσσερα χρόνια αργότερα, ο ίδιος αχόρταγος βιβλιοφάγος πέθανε, είχε στα γεμάτα ράφια του εβδομήντα δύο τόμους που δεν είχαν επιστραφεί ποτέ από τη βιβλιοθήκη Λένιν στη Μόσχα. Εκείνη την εποχή, οι βιβλιοθηκάριοι είχαν μάλλον πολλά άλλα θέματα με τον Ιωσήφ Στάλιν, για να ανησυχούν παρά για την είσπραξη των απλήρωτων προστίμων του.
Μια κεντρική αίθουσα από το ομώνυμο μουσείο στη Γεωργία.
Αυτά τα σκουριασμένα δάνεια της βιβλιοθήκης αποτελούσαν ένα μικροσκοπικό μέρος μιας τεράστιας συλλογής που είχε συγκεντρώσει ο σοβιετικός δικτάτορας, η οποία υπολογίζεται από τον ιστορικό Τζέφρεϊ Ρόμπερτς σε εικοσιπέντε χιλιάδες βιβλία. Τα βιβλία του Ιωσήφ Στάλιν, όπως αφηγείται ο Ρόμπερτς, ανήκαν σε έναν σοβαρό διανοούμενο που εκτιμούσε τις ιδέες όσο και την εξουσία. Οι προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντά του κάλυπταν όχι μόνο την πολιτική, την οικονομία και την ιστορία, αλλά και τη λογοτεχνία. Ο βιβλιόφιλος γιος του τσαγκάρη από τη Γεωργία εξελίχθηκε σε έναν απόλυτο ηγεμόνα που χρησιμοποίησε τη βιβλιοθήκη του όχι ως κόσμημα γοήτρου αλλά ως αρχείο εργασίας. Τα διογκωμένα ράφια της απλώνονταν στα γραφεία και τα διαμερίσματα του Κρεμλίνου, όπως επίσης και γύρω από τις ντάτσες του, έξω από το κέντρο της Μόσχας. Ο Στάλιν όχι μόνο διάβαζε, γρήγορα και πεινασμένα, αλλά παράγγελνε κάπου πεντακόσιους νέους τίτλους κάθε χρόνο, για να μην αναφέρουμε την πληθώρα των έργων που του υπέβαλαν οι ελπιδοφόροι ή οι φοβισμένοι συγγραφείς. Ο Στάλιν επίσης συνέτασσε, έγραφε και ξαναέγραφε, έντονα και ακούραστα τα πάντα, από την προπαγάνδα του Κομμουνιστικού Κόμματος μέχρι τα σοβιετικά νομικά διατάγματα και τα εγχειρίδια ιστορίας, μαρξιστικής και λενινιστικής φιλοσοφίας και οικονομίας, πέρα από κάποιους γνωστούς στίχους της εφηβείας του. Για σχεδόν έναν αιώνα, σύμμαχοι, εχθροί, και θύματα αγωνίζονται να κατανοήσουν πώς αυτός ο γιγαντιαίος αφανισμός της ζωής και της ελπίδας προέκυψε από τις ιδέες και τις πράξεις όχι ενός εγνωσμένου ψυχοπαθούς, αλλά ενός έξυπνου, ήρεμου, πολυδιαβασμένου και σκεπτόμενου πολιτικού. Ο Στάλιν, λοιπόν, αποτελεί μια βαθυστόχαστη πρόκληση για όποιον ισχυρίζεται ότι υπάρχει συγκεκριμένη σχέση μεταξύ της βαθιάς ανάγνωσης και της επιδίωξης της ηθικής ή της κοινωνικής αρετής. Σε διάφορες μελέτες, φάνηκε πως η ενασχόληση με αφηγηματικά μυθιστορήματα και η νοητική προσομοίωση των κοινωνικών εμπειριών που αναπαρίστανται μπορεί να βελτιώσει ή να διατηρήσει τις κοινωνικές δεξιότητες, ιδίως εκείνες της ενσυναίσθησης και της κοινωνικής κατανόησης. Αλλού, επιβεβαιώνεται πως οι αναγνώστες μυθοπλασίας σημειώνουν υψηλότερα σκορ σε μετρήσεις ενσυναίσθησης και στην ικανότητα να σκέφτονται τις σκέψεις και τα συναισθήματα των άλλων, των μη αναγνωστών. Ο Στάλιν, παρεμπιπτόντως, διάβαζε άφθονα μυθιστορήματα, δράμα, ποίηση και διηγήματα, εκτός από πολιτική και οικονομική ανάλυση. Λάτρευε τα μυθιστορήματα του Εμίλ Ζολά και του Μαξίμ Γκόρκι.
Αν και ξεφεύγει από τις αρμοδιότητες ή και τις ειδικότερες γνώσεις του συγγραφέα, η τεράστια βιβλιοθήκη του Στάλιν δοκιμάζει να καταστρέψει την παρήγορη ιδέα ότι η μακρά, ευρεία και εκτεταμένη ανάγνωση προσδίδει το χάρισμα της ενσυναίσθησης στους ανθρώπους ή μάλλον ότι η ενσυναίσθηση είναι μια αξία που πρέπει να εκτιμούμε. Ο Ρόμπερτς, ωστόσο, υποστηρίζει ότι όποιες ζωτικές σπίθες ανθρωπιάς και αν έλειπαν από τον σοβιετικό απόλυτο μονάρχη, η ικανότητα σύλληψης της ανεξάρτητης ζωής άλλων μυαλών δεν ήταν ανάμεσά τους. Αντίθετα, πιστώνει στον Στάλιν υπερβολική ανθρώπινη ενσυναίσθηση, καθώς ο μεγάλος παρανοϊκός ηγέτης οραματιζόταν τις καρδιές των αντιπάλων του να βράζουν από ανύπαρκτες συνωμοσίες και στρατηγήματα για την εκδίωξή του. Αυτό που έλειπε από αυτόν τον ιδανικό δολοφόνο των λογίων, ήταν κάθε ίχνος συμπόνιας ή συμπάθειας που θα μπορούσε να συγκρατήσει το χέρι του πριν στείλει τα σώματα αυτών των μυαλών σε μια αργή, ψυχρή μοίρα στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας ή σε ένα πιο γρήγορο τέλος στα απάνθρωπα υπόγεια της Λουμπιάνκα. Στην ανάγνωσή του, ο Στάλιν προτιμούσε ισχυρούς χαρακτήρες, πραγματικούς ή φανταστικούς που να διαθέτουν σταθερά χαραγμένη προσωπικότητα και δράση, κι’ όχι θολά κρυπτογραφήματα μιας τάξης ή μιας εποχής.
Ο Στάλιν μπορεί να μην είπε ποτέ στην πραγματικότητα κάτι σαν το ‘Ένας μόνο θάνατος είναι τραγωδία, ενώ ένα εκατομμύριο θάνατοι είναι στατιστική’, αλλά και η ιστορία του δικτάτορα δεν έχει άλλη γνώμη. Υπερασπιζόμενος κάποια στιγμή την ιδιοφυΐα του αντιδραστικού, όπως τον θεωρούσε, Νικολάι Γκόγκολ, προέτρεψε ότι οι κοσμοθεωρίες των συγγραφέων δεν πρέπει να συγχέονται με την επίδραση των έργων τους στους αναγνώστες. Στην ηθική ερημιά της Ρωσίας του Στάλιν, η διορατικότητα σε άλλα μυαλά που προσέφεραν κάποιοι από τους χιλιάδες τόμους της βιβλιοθήκης του, χρησίμευε απλώς ως ένα ακόμη εργαλείο χειραγώγησης των μαζών και της κυριαρχίας του. Το διάβασμα από μόνο του, δεν μπορούσε να κάνει τον Στάλιν λιγότερο ‘σταλινικό’. Αν μη τι άλλο, οι δια βίου συνήθειες του ως βιβλιοφάγου, φαίνεται ότι τον μετέτρεψαν, για να παραθέσουμε, τα δικά του λόγια για το ρόλο του συγγραφέα, σε έναν πιο πονηρό και ύπουλο μηχανικό των ανθρώπινων ψυχών. Και τελικά, όπως φαίνεται, τίποτα δεν είναι χειρότερο από έναν καλά διαβασμένο δικτάτορα!
Ο Τζέφρεϊ Ρόμπερτς είναι ομότιμος καθηγητής ιστορίας στο University College στο Κορκ της Ιρλανδίας και μέλος της Βασιλικής Ιρλανδικής Ακαδημίας. Κορυφαίος εμπειρογνώμονας της σοβιετικής ιστορίας, στα πολλά βιβλία του περιλαμβάνονται η βραβευμένη βιογραφία του Ζούκοφ, στρατηγού του Στάλιν, ‘Stalin’s General: The Life of Georgy Zhukov’ (2012), και το πολύ γνωστό βιβλίο του, ‘Οι πόλεμοι του Στάλιν: Από τον Παγκόσμιο Πόλεμο στον Ψυχρό Πόλεμο’ (Stalin’s Wars: From World War to Cold War).
The post Στάλιν: Ένας δικτάτορας και τα βιβλία του. first appeared on Fractal.