Γράφει ο Γιάννης Πανούσης // *
«Ποιητικός» θάνατος ή αθάνατοι στίχοι;
Φεύγεις ψυχή μου
την ώρα που πεθαίνω
Ωραίος τρόπος
Χάρης Μελιτάς, Εξαιρέσεις
Α. Εισ-αγωγικά
Ο κοινός παρονομαστής που συνδέει τα άρθρα μου ‘’Αυτοκτονίες….ποιητική αδεία’’[1] και ‘’Ποιητικά’ φονικά εγκλήματα[2], δεν είναι τόσο η τεχνοτροπία, όσο η περι-γραφή του Θανάτου [ηθελημένου ή αθέλητου]. Ο Θάνατος στην καθημερινότητα φοβίζει αλλά κι εμπνέει, απωθεί αλλά και γοητεύει, μοιρολογείται αλλά και χορεύεται. Το αυτό συμβαίνει και στην Ποίηση.
Αυτό το Θάνατο θα διερευνήσουμε, δηλαδή θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε πώς τον εκφράζουν ποιητικά ορισμένοι δημιουργοί, σύμφωνα πάντοτε με τις τρεις Ανθολογίες[3], χωρίς βέβαια να φιλοδοξούμε να συγ-κριθούμε με την εξαιρετική δουλιά των Γιάννη Βαρβέρη, Κώστα Παπαγεωργίου ‘’Ελληνική ποιητική Ανθολογία Θανάτου του Εικοστού αιώνα’’ [Καστανιώτης 1995]
Β. Θεωρητικά
- Το Θάνατο μπορεί κάποιος να τον προσεγγίσει ως ποινή[θανατική], ως θυσία [πόλεμος], ως απειλή [εκφοβισμός], ως κίνδυνο [ακραίες συμπεριφορές/καταστάσεις διακινδύνευσης],ως επιλογή [αυτοκτονία, κατάχρηση ουσιών], ως μυστήριο [μετά θάνατον ζωή]. Σε κάθε περίπτωση συνδέεται με την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου, αφού ορίζει αμετάκλητα το τέλος μιάς πεπερασμένης διαδρομής.
- Η Ζωγραφική, το Θέατρο, ο Κινηματογράφος, η Μουσική, γενικότερα όλες οι Τέχνες έχουν αποτυπώσει [απο-θανατίσει;] με διάφορους τρόπους και τόνους στιγμές και αισθήματα του Θανάτου.
Ήταν αυτονόητο ότι και η Ποίηση, ως μία μορφή τέχνης μ’ ευαίσθητες αναφορές, δεν θα έλειπε από τις σχετικές προσεγγίσεις.
Το ερώτημα βέβαια παραμένει ανοικτό: η περι-γραφή του Θανάτου εξαρτάται από τη Σχολή στην οποία ανήκει ο ποιητής [π.χ Ρομαντισμός, Υπερρεαλισμός κλπ],από την εποχή στην οποία έζησε/ζει [π.χ κλασσική περίοδος, αναγέννηση, μεταπολεμική κλπ] ή από τα προσωπικά του βιώματα;
Ίσως η ανάλυση που ακολουθεί να δίνει κάποιες απαντήσεις,αλλά προφανώς έκαστος ανα-γνώστης θα συνάγει τα δικά του συμπεράσματα.
- Αν αληθεύει ότι μέσα σε κάθε θάνατο κρύβονται-στο συμβολικό επίπεδο- κι άλλοι ΄μικροί θάνατοι’ [διαψεύσεις, ήττες, οδύνες] κι αν αληθεύει ότι ‘ο καθείς σκοτώνει ό,τι αγαπάει’ [Όσκαρ Ουάϊλντ], τότε ίσως αξίζει να διεισδύσουμε μέσα στις γραμμές των στίχων για να δούμε ποιά θεωρία υιοθετεί [άμεσα ή έμμεσα] κάθε ποιητής.
Γ. Κατηγοριο-ποιήσεις
[1] Χαρακτηρισμοί θανάτου
-κακόχρονος θάνατος [Κ.Βάρναλης, Η μάνα του Χριστού]
-αγριωπός θάνατος [Ζαχ.Παπαντωνίου, Η εκδίκηση του παλιού αθηναίου]
-χαμένος θάνατος [Αγγ.Σικελιανός, Η αυτοκτονία του Ατζεσιβάνο, μαθητή του Βούδα]
-βαρύς και μελαγχολικός θάνατος [Μάριος Βαϊάνος, Κοκαϊνη]
-καθημερινός θάνατος [Κ.Καρυωτάκης, Τι νέοι που φτάσαμεν εδώ…]
-τι ευσπλαχνικός ο θάνατος οπούναι και γλυκός [Μ.Άβλιχος, Το κυπαρισσάκι]
-θάνατος ως τρίκοχο καπέλο [Ζέφη Δαράκη, Σε φτερωτό περιβολάκι]
-δεν ήταν ο θάνατος αυτός ο Ξένος [Αντώνης Σαμαράκης, Ελεγείο]
Επίσης συναφώς:
-παγάνα του θανάτου …και..ρόδα του θανάτου [Ι.Ν.Γρυπάρης, Ο Πραματευτής]
-λουλούδι θανάτου [Δ.Σολωμός, Νεκρική ωδή]
-θανατικά ρολόγια που δείχνουν τη ζωή μας [Τέος Σαλαπασίδης, Οδομαχίες]
-υγρές κηδείες [Γ.Χρονάς, Το γκρίζο σώμα του alter ego]-[βλ.και Μικέλης Άβλιχος, Κηδεία γιατρού]
-το είδα στις κηδείες [Θέμις Λιβεριάδης, Νεοσύλλεκτος]
-καλότυχοι οι νεκροί [Λορέντσος Μαβίλης, Λήθη]
-ταχυθάνατος πέλεκυς [Γεώργιος Ζαλοκώστας, Το Χάνι της Γραβιάς]
-η νύχτα ένα θανάσιμο φτερό [Χρ.Μπράβος, Σφραγίδα]
-η πόρτα… ο κανείς… ο θάνατος [Πωλίνα Παμπούδη, Θάνατος]
[2] Άρνηση/ προτροπή/ αποδοχή θανάτου
-μην καλέσεις το θάνατο [Κρίτων Αθανασούλης, Άνθρωπε καθημερινέ]
-ανυπακοή στο θάνατο [Γιάννης Ρίτσος, Η σονάτα του Σεληνόφωτος]
-μονάχα ο θάνατος δεν περιμένει [Ν.Βαλαωρίτης, Τροία]
-δύο φορές σκληρός είναι ο θάνατος
που δεν βρίσκει αντίσταση ο ερχομός του [Κρ.Αθανασούλης, Ταξίδι]
-θα τρέξω εκεί που σ’άκουσα να λες ΟΧΙ στο θάνατο [Νικηφόρος Βρεττάκος, Το παιδί με τη φυσαρμόνικα]
-καλώς ναρθεί σαν έρθ’ η στερνή ώρα
τα μάτια να μου κλείσει
Άνοιξη βέβαια να’ναι [Ι.Ν.Γρυπάρης, Θάνατος]
-κι ο θάνατός της μας καλεί [Μήτσος Παπανικολάου, Βραδινός θάνατος]
-το ανέκφραστον μυστήριον του θανάτου μην ερευνάς [Α.Κάλβος, Εις θάνατον]
-καταδίκη εις θάνατον [Στέλιος Γεράνης, Ομολογία ενοχής]
-κλείσε τις πόρτες…μην τύχει κι έμπει ο θάνατος [Α.Ξενάκος, Από τα έξη ελληνικά τραγούδια]
-αν κάποτε πεθάνω [Μαρία Λαϊνά, Θριαμβικό]
-πόσο απέχει ο θάνατος [Ροβήρος Μανθούλης, Πόσο απέχει ο θάνατος]
-θα πεθάνω ένα πένθιμο του φθινόπωρου δείλι [Κ.Ουράνης, Θα πεθάνω ένα πένθιμο του φθινόπωρου δείλι]
-θα πεθάνω μιάν αυγούλα μελαγχολική του Απρίλη [Μαρία Πολυδούρη, Σαν πεθάνω]
-ήρθα να βρω τη λησμονιά στο θάνατο [Ιωάννης Πολέμης, Νερωμένο κρασί]
-πέθανα μιά μέρα ή μιά νύχτα [Ντίνος Σιώτης, Περιγραφή ενός δρασκελισμού]
-θα πεθάνω πριν απ’ την αυγή [Τέλλος Άγρας, Χάραμα έρχεται]
-σαν ήρωες ανεξήγητων θανάτων [Αλέξανδρος Μπάρας, Η ‘Κλεοπάτρα’, η ‘Σεμίραμις’ και η ‘Θεοδώρα’]
[3] Περι-γραφές θανάτου
-ο έρωτας δυσκολεύει τη μετάσταση του θανάτου [Ν.Γ.Δαββέτας, Το ρόδι που έσπασε]
-την αγάπη δεν τη λένε θάνατο [Σταύρος Βαβούρης, Η δεύτερη μεταμόρφωση]
-η αγάπη που κλαίει τον ίδιο θάνατό της [Κ.Καρυωτάκης, Στροφές]
-θάνατος είναι οι κάργες … [Κ.Καρυωτάκης, Πρέβεζα]
-έπαιζε το κρυφτό με το θάνατο σε κάθε γωνία και σοκάκι [Μανόλης Αναγνωστάκης, Χάρης 1944]
-ένας θάνατος κοντά σε χίλιους άλλους [Ιωάννης Βηλαράς, Αγάπη πολύτιμη]
-οι άνθρωποι πεθαίνουν και δεν πάνε στον ουρανό [Μανόλης Ξεξάκης, Από τα κάτοπτρα Μελαγχολικού λόγου]
-πληρώνω ακριβά τη διαστροφή μου με το θάνατο [Ντίνος Χριστιανόπουλος, Ο θάνατος του Αυνάν]
-περίλυπος μέχρι θανάτου είμαι [Νίκος Αλέξης Ασλάνογλου, Tristis usque ad mortem]
– η βροχή δεν μοιάζει διόλου με το θάνατο [Μανόλης Αναγνωστάκης, Άρχισε με σιγανή βροχή…]
-πεθαίνω κάθε βράδυ πίσω από τις γρίλλιες [Στ.Βαβούρης, Γη πυρός]
-κάθε βράδυ ένας θάνατος καβάλα στον αέρα [Οδ.Ελύτης, Άσμα ηρωικό και πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας]
-πίσω απ’ το θάνατο είδα το Θεό [Γιάννης Β.Ιωαννίδης, Εκείνος ο Κλαύδιος]
-στο ταξίδι που σε πάει ο μαύρος καβαλάρης [Κωστής Παλαμάς, Στο ταξίδι που σε πάει]
-θέλω να ζήσω τους νεκρούς που μέσα μου κοιμούνται [Πάνος Κυπαρίσσης, Του ερασιτέχνη ισορροπιστή]
-είναι ο θάνατος που παρακολουθεί με ευλάβεια την ιεροτελεστία [Β.Κωνσταντίνος, Μακρινοί συγγενείς]
Επίσης συναφή:
-σε πέθανα και σε ανάστησα τόσες φορές [Ε.Χ.Γονατάς, Από την Ανασκαφή]
-πρέπει ν’ αλλάξουμε κόλαση [Μάνος Ελευθερίου, Ν’ αλλάξουμε κόλαση]
-το ταξίδι κι ο θάνατος κουράστηκαν [Τέος Σαλαπασίδης, Northern Spiritual]
-όταν είμαστε πεθαμένοι [Νίκος Καρύδης, Η συνέχεια]
-ήταν κι αυτός ένας λόγος να πεθάνει ο Ευγένιος [Γιώργος Γαβαλάς, Τ’αλόγατα καβάλλα στους ανθρώπους]
-κι είναι φευγάτοι οι πεθαμένοι νέοι [Δ.Σολωμός, Η Δέηση της Μαρίας και το όραμα του Λάμπρου πριν το εσπέρας της Λαμπρής]
-με πόσα Θα και πόσα Να
που ψιθυρίζει ο θάνατος [Αντώνης Φωστιέρης, Το Θα και το Να του θανάτου]
-αν είμαι Χάρος χαλαστής, είμαι και Χάρος πλάστης [Α.Βαλαωρίτης, Ιουλία Ράλλη Βαλαωρίτου]
-τον τρομάζει η ιδέα του θανάτου [Χρ.Ν.Βαλαβανίδης, Ο Φασουλής]
-μαγική εικόνα του θανάτου [Σωτήρης Τριβιζάς, Η νύχτα πέφτει σκοτεινή]
-χωρίς τον ανθρώπινο θάνατο [Γιώργος Θέμελης, De rerum natura]
-βιαζόσουν να πεθάνεις όταν γεννήθηκες [Γιάννης Δάλλας, Ο χορός των μαύρων]
-χαμένοι σαν τους πεθαμένους [Κ.Καβάφης, Φωνές]
-εψές φοβήθηκα πολύ το θάνατο [Ζωή Καρέλλη, Φόβος]
-να μας παγώνει ο θάνατος [Μελισσάνθη, Η ενοχή του ύπνου]
– οι νεκροί,δύο βήματα πλά’ι’ μας ησυχάζουν ή κάθονται ήσυχα στα σκαλοπάτια [Γ.Σαράντης, Σάββατο]
-ο γύρος του θανάτου [Αργύρης Μαρνέρος, Ύμνος στην πόλη]
– οι ψυχές στον Άδη [Γ.Αθάνας, Οι ασάλευτες κυρίες των επαρχιών]
– η μόνη του θανάτου μου μνεία [Κ.Ουράνης, Θα πεθάνω ένα πένθιμο του φθινόπωρου δείλι]
-ο θάνατος αναπνέει από μέσα της [Γιώργος Γιάνναρης, Μελέτη θανάτου]
[4] Ερωτήματα θανάτου
-Κύριε, είστε νεκρός; [Μίλτος Σαχτούρης, Κύριε]
-ο θάνατος μετριέται; [Δ.Παπαρρηγόπουλος, Ο φανός του κοιμητηρίου Αθηνών]
-δεν θα το πεις ούτε σε μένα
ποιός σε μάτιασε
και σ’ έπιασε θάνατος; [Κώστας Ταχτσής, Σ’ ένα φίλο που πέθανε]
Δ. Επιμύθιο
- Για πολλούς ο Θάνατος συναρτάται με τη Μοίρα, το Πεπρωμένο, την Τύχη, το Καντήλι του καθενός. Για μερικούς συνιστά μία μορφή Θεοδικίας ή Κάθαρσης από τ’αμαρτήματα της ζωής. Για άλλους είναι απλώς το αναμενόμενο κλείσιμο ενός κύκλου και κατ’επέκταση οι χαρακτηρισμοί ‘άδικος, δίκαιος,…..’’δεν έχουν κανένα νόημα.
Μπορεί ο ποιητής να γράφει ότι: ’’οι άνθρωποι γνωρίζουνε δύο θανάτους .. το θάνατο της καλοσύνης και το θάνατο της ανάμνησης’’ [Κρ.Αθανασούλης, Από το ‘Μικρό Έπος’], μπορεί ένας άλλος ποιητής να θέλει ‘’να θανατώσει το θάνατο’’ [Θανάσης Νιάρχος, Πολιορκία], όμως τα επιθανάτια λόγια του ποιητή πρέπει να είναι συμβατά με το πεπερασμένο της ζωής ’’πεθαίνουν, πεθαίνουμε’’ [Θ.Φωτιάδης, Επιθανάτια λόγια].
Δεν ξέρω αν ‘τα λόγια ή σε σκοτώνουν ή σε μαθαίνουν’ [Ζέφη Δαράκη, Από τα αόριστα γεγονότα], αλλά επειδή ως εγκληματολόγος δεν είμαι ‘πτωματολόγος εξ επαγγέλματος’’ [Β.Βασιλικός, Όλα θα ξεχαστούν], αλλά δι-ετρευνητής της ανθρώπινης ψυχής στην ακραία έκφραση του εγκλήματος, θέλω να κλείσω αυτό το κείμενο με την πεποίθηση ότι οι ποιητές και οι υπαρξιστές –εγκληματολόγοι πλησιάζουν περισσότερο από άλλους τα μυστήρια της Ζωής [ανάμεσα στα οποία πρωταρχική θέση καταλαμβάνει το μυστήριο του Θανάτου], αφού το νοηματικό πλέγμα [nexus of meaning]είναι κοινό.
ΥΓ. Ζητάω εξαρχής συγνώμη από ποιητές που παρέλειψα ενώ έχουν γράψει εξαιρετικά ποιήματα για το Θάνατο. Άλλωστε δεν διεκδικώ δάφνες ‘ποιητή/ λογοτέχνη’. Απλώς δίνω στοιχεία σε κάποιους προφανώς αρμοδιότερους εμού να σκάψουν βαθύτερα.
ΥΓ2. Θέλω να πιστεύω ότι το όμορφο ποίημα δεν πεθαίνει μαζί με το θάνατο του
ποιητή που το έγραψε.
Θέλω απλώς να πιστεύω…
ΥΓ3. ’’Ήσουν περίεργος να μάθεις
τι υπάρχει πίσω από το θάνατο
Θάνατος
Τί άλλο θέλεις να υπάρχει;
Προσοχή! κίνδυνος Ζωή! [Κ.Ταχτσής, Η συμφωνία του ‘Μπραζίλιαν’]
_______________
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]3η χιλιετία,87/2021,30-32
[2]Οδός Πανός 195/2022,109-115
[3]Η.Ν.Αποστολίδης,Ανθολογία-1708-1959,Εστία 1959/1960
Β.Βασιλικός,Λύρα Ελληνική,Η ελληνική ποίηση ανθολογημένη από τον Ρήγα έως σήμερα,Πλειάς 1993
Και με τον ήχον των για μιά στιγμή επιστρέφουν…,η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα επίτομη Ανθολογία[ανθολόγηση/πρόλογος Δώρα Μέντη,εισαγωγικά σημειώματα Ευριπίδης Γαραντούδης],Gutenberg 2016
* O Γιάννης Πανούσης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949. Μεγάλωσε στον Κολωνό και στο Λόφο Σκουζέ. Σπούδασε στη Νομική Αθήνας[πτυχίο], στο τμήμα Πολιτικών επιστημών[πτυχίο] κι αναγορεύθηκε διδάκτωρ στο Πουατιέ της Γαλλίας[1978]. Δίδαξε ως καθηγητής εγκληματολογικά μαθήματα στη Νομική του Δ.Π.Θράκης [1978-1997] και στο τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ [1997-2012]. Εξελέγη Πρύτανης του ΔΠΘ [1997] και βουλευτής ΔΗΜΑΡ [2012-14].
Έχει δημοσιεύσει 20 βιβλία και 300 άρθρα εγκληματολογικού/σωφρονιστικού περιεχομένου και συμμετείχε σε δεκάδες νομοπαρασκευαστικές επιτροπές και σε επιστημονικούς φορείς.
Με το ψευδώνυμο Γιάννης Απαρθινός έχει δημοσιεύσει 4 ποιητικές συλλογές [1975, 1977, 1978, 1984, εκδ.Διογένης] και μία [‘Μοιρόγραφτο’] με το όνομά του [2018, εκδ.Ι.Σιδέρης]-συμμετέχει με 24 ποιήματα στο συλλογικό ‘’4Χ4’’ [μαζί με Κ.Κρεμμύδα, Τρ.Κωτόπουλο και Ν.Φωτόπουλο] [εκδ.Α-Ω,2021]
Έχει εκδώσει ένα θεωρητικό βιβλίο ‘’Δίκαιο και άδικο, αθώοι και ένοχοι, Καλό και Κακό στην αστυνομική μυθοπλασία’’ [Παπαζήσης 2021], καθώς και ένα βιβλίο με αστυνομικά διηγήματα ’’Ο Φάνης Κρέμος ανα-λύει κι επι-λύει αστυνομικά αινίγματα’’ [Κύφαντας 2021]
The post ☆ «Ποιητικός» θάνατος ή αθάνατοι στίχοι; first appeared on Fractal.