Γράφει η Αγγελική Ξυνού // *
Γιγάντια μοτίβα χαραγμένα στην επιφάνεια της γης, συντεθειμένα από βράχους, πέτρινα θραύσματα, χαλίκια ή άλλα εξίσου ανθεκτικά υλικά. Τοπογραφικά σήματα που διατρέχουν όλη την υφήλιο, από το Περού, τη Χιλή και τον Αμαζόνιο έως την Αγγλία και τη Ρωσία. Τα γεωγλυφικά προϋποθέτουν την απόσταση του θεατή.
Πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι στην πλειονότητά τους αυτά τα κρυπτικά τοπία ίσως δεν κατασκευάστηκαν αποκλειστικά από δημιουργική ορμή, αλλά χτίστηκαν για να εξυπηρετήσουν πολλαπλούς σκοπούς: ταφικά σήματα, παγίδες για αποδημητικά ζώα, αποψιλωμένες εκτάσεις που προορίζονταν για κατασκηνώσεις, οικισμούς ή κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Μοτίβα ορατά μόνο από ψηλά, ορατά μόνο υπό την προϋπόθεση ότι το βλέμμα τελεί σε κατάσταση αιώρησης. Ποιος, γιατί και πώς άραγε τα έφτιαξε;
Ιδού μερικές προσωπικές σημειώσεις εκδοχών κατασκευής του ίδιου μύθου: Ένας ανθρώπινος πολιτισμός σε μια απόπειρα να συνομιλήσει με την ουράνια εξουσία υποδύεται τον ίδιο το Δημιουργό του. Ή:Εκατοντάδες άνθρωποι μαζί σχηματίζουν ένα πελώριο χέρι που εκτελεί ένα εξίσου, ή ακόμη πιο πελώριο, σχέδιο. Ή:Ένας φιλόδοξος στρατηγός χαράσσει την επιθυμία του υπό την πρόφαση της εκστρατείας, σκυμμένος πάνω από έναν υπερφυσικό χάρτη. Ή:Ένα τεράστιο σαλιγκάρι με το οστρακοειδές σακίδιό του στη ράχη και με καλλιτεχνικές ανησυχίες κυκλοφορεί πάνω σε ένα απέραντο σημειωματάριο, τη γη, σχεδιάζοντας με τις εκκρίσεις του. Παρά τις μελέτες, εξακολουθούμε να μην ξέρουμε τίποτα για τα μοτίβα, τα οποία παραμένουν αμετάφραστα ιερά σύμβολα. Νιώθουμε, ωστόσο, πως στην ενδόμυχη σύστασή τους υπνώττει μεταφυσική πρόθεση. Από το πελώριο εγχάρακτο πτηνό της ερήμου Νάσκα στο Περού, από αιώνες καταδικασμένο σε μια ανάγλυφη φυλακή, το βλέμμα του παντεπόπτη θεατή μπορεί σήμερα να αιωρηθεί πάνω από την Κέρκυρα. Το γεωγλυφικό της αποτύπωμα είναι το Πανοπτικόν και ξέρουμε τον δημιουργό του. Σχεδιασμένο το 1785 από τον Jeremy Bentham, φιλόσοφο και κοινωνιολόγο, αποτελεί αρχιτεκτονικό πείραμα με κοινωνιολογική εγκοπή ή κοινωνικό και ψυχολογικό πείραμα με αρχιτεκτονική κάλυψη. Λειτουργεί μέχρι σήμερα ως κατάστημα κράτησης τύπου Β και βρίσκεται στην καρδιά του αστικού τοπίου του νησιού. Κεντρικός πυρήνας ένας κύκλος απ’ όπου αναπτύσσονται δέκα ακτίνες- όσες κι οι Εντολές, υπενθυμίζοντας την παραβίαση κι οπτικοποιώντας την τιμωρία- συνδεδεμένες ανά ζεύγη. Το Πανοπτικόν έχει πολλές χάρες. Είναι πολυμορφικό, μπορεί δηλαδή να εφαρμοστεί σε ποικίλες καταστάσεις, εγκαταστάσεις όπου ανθρώπινα σμήνη πρέπει να επιτηρούνται επ’ αόριστον. Η ιδέα του σχεδίου επιτρέπει την ατέρμονη επίβλεψη όλων όσοι το κατοικούν, το διαχειρίζονται ή το επισκέπτονται. Επίβλεψη από ποιον όμως; Το παραπάνω ερώτημα, διαπερνώντας τον όρο «μοντέρνο», προσδίδει στην κατασκευή το αισθητικό προνόμιο του σύγχρονου- προσοχή-και του διαχρονικού. Μπορεί ωραιότατα να λειτουργήσει σαν κατάστημα κράτησης, μονάδα υγείας (σωματικής και ψυχικής), εκπαιδευτικό ίδρυμα, φάμπρικα, ορφανοτροφείο, αναμορφωτήριο, στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας. Ο ίδιος ο δημιουργός του εξ’άλλου, υποστήριζε πως η εξουσία πρέπει να είναι ορατή και ανεξέλεγκτη.Το Πανοπτικόν επομένως είναι πιο σημερινό κι από το σήμερα. Το επιβλητικό κτίριο ομοιάζει με ένα υπερφυσικό-και μεταφυσικό- μάτι.Πώς όμως συμβιώνουν οι νησιώτες με αυτό το τοπόσημο; Τι αντίκτυπο έχει άραγε ο ύψους 8 μέτρων τοίχος που διαχωρίζει, τέμνει το τοπίο; Η πρώτη ιδιομορφία, συνίσταται στο ότι, ενώ είθισται τα νεκροταφεία κι οι φυλακές να βρίσκονται σε σημεία απομακρυσμένα από τον αστικό παλμό, καθώς η ασφάλεια κι η διακριτικότητα είναι πάντα το ζητούμενο, εδώ η φυλακή βρίσκεται στην καρδιά της πόλης. Το πείραμα του Bentham δικαιώνεται πανηγυρικά. Όλα επιβλέπονται, όλα σημειώνονται, όλα καταγράφονται, αδιάκοπα. Το κτίριο είναι τόσο ασφαλές, που αρκεί ένας τοίχος για ενδιάμεσο σύνορο.
Επομένως στην ιδεατή κοινωνία της συλλογιστικής του Βρετανού φιλόσοφου τα σωφρονιστικά καταστήματα είναι ενεργά μέλη μιας κοινωνίας ή η τιμωρία είναι ακριβώς η στέρηση αυτής της δυνατότητας; Αντιμετωπίζονται ως τέτοια ή μήπως στη συνείδηση των μεν η ζωή των δε έχει τη μορφή νεκροταφείου, αποθήκης ή προθήκης εντομολόγων;
Γιατί το συγκεκριμένο κτίριο μας αφορά σε διάσταση αισθητική κι αισθησιακή (όγκος και μέγεθος και όψη); Γιατί μας απευθύνεται σε διάσταση υπαρξιακή;
Μας αφορά επειδή στη νεωτερική εποχή η τροχιά του Πανοπτικόν γίνεται ατέρμονη και τελικά μας περικλείει όλους. Τα κελιά μας είναι οι οθόνες μας, ο δημόσιος χώρος είναι ένα κελί, είμαστε βέβαιοι πως κάποιος μας παρακολουθεί. Τιμωρία μας είναι η διαρκής επιτήρηση.
Μας αφορά, όμως, και για ακόμη έναν λόγο: Τον Σεπτέμβριο του 2017 το κτίριο αρχικά, εν συνεχεία το τοπίο στο οποίο βρίσκεται, αποκτά μία ρωγμή που θα αποδειχθεί επουλωτική για όλη την πολιτική αεροφωτογραφία. Οι συντεταγμένες του χτυπήματος εντοπίζονται στο “μάτι” του μυστηριώδους επιβλέποντος, τον πύργο της φυλακής. Η κυκλική κάτοψή του διχοτομείται από ένα ηχομονωτικό πέτασμα το οποίο ορίζει δύο αίθουσες διδασκαλίας. Μέσα στο Πανοπτικόν υπάρχει ένα σχολείο δεύτερης ευκαιρίας που απευθύνεται στους κρατούμενους. Τα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας κρατάνε χαμηλό τον δείκτη αναλφαβητισμού της χώρας. Όσα λειτουργούν εντός καταστημάτων κράτησης, αποτελούν τη μοναδική επί της ουσίας σωφρονιστική θεσμικά πρακτική, λειτουργούν σαν κυματοθραύστες έναντι της εγκληματικότητας.
Μέσα στο Πανοπτικόν υπάρχει ένα σχολείο όπου ο καθένας φέρει τη δική του μοναδική πολιτιστική και γλωσσική αποσκευή. Φανταστείτε τους όλους να έχουν βρει τη θέση τους μέσα σ’αυτόν τον δίκαια μπρεχτικό κύκλο.
Φανταστείτε μία κοινωνία που επαναπρογραμματίζει τα μέλη που δεν αφομοιώθηκαν σ’αυτήν ομαλά ξυπνώντας τις αισθήσεις τους, δίνοντας σε καθένα το δικαίωμα να έχει ένα δημιουργικό καθήκον.
Και κάπως έτσι, ή μόνο έτσι, το συλλογικό επανασχεδιάζεται. Το αμετάφραστο σημείο ερμηνεύεται χωρίς να προδοθεί και το ταφικό σήμα σαλεύει, το πάντα άγρυπνο κουρασμένο μάτι αναπαύεται, και γι’αυτό επιτέλους ονειρεύεται. Το ακινητοποιημένο πτηνό απογειώνεται. Ανακτά τη μορφή του αποδόμορφου (εκείνου που δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσει τα πόδια του, γιατί κινείται με τα φτερά του). Μαθαίνει, δρα και συμμετέχει. Νοηματοδοτεί και νοηματοδοτείται.
Πολλά μί ανάγλυφα κολιμπρί, αποχωριζόμενα τη βαρύτητα, τη ραγίζουν. Ένα σμήνος από ακούραστα πετούμενα. Εσείς αγαπάτε τις ρωγμές; Εσείς αγαπάτε τα γεωγλυφικά;
* Η Αγγελική Ξυνού είναι εικαστικός
The post Πανοπτικόν ή Δεν κατοικούν όλοι οι άνθρωποι τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο first appeared on Fractal.