Γράφει η Ιωάννα Ξυναροπούλου // *
Ουδέποτε συγγραφέας στα ελληνικά γράμματα συκοφαντήθηκε και εξυβρίστηκε ως ένας άλλος Σωκράτης, ή πάλι απέσπασε τόσο πρωτόγνωρο φανατισμό και μίσος, ακριβώς γιατί η περίπτωση Καζαντζάκη, παρά τα 65 χρόνια που μεσολάβησαν από το θάνατό του, παραμένει ακόμη μια αναλαμπή πρωτοφανής και ιδιάζουσα, που επέσυρε σωρεία αντικρουόμενων κριτικών αποτιμήσεων. Και στο κατώφλι μια γενιάς μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής, κυριαρχημένης από την ήττα, το φαύλο του κόσμου και των καιρών, εκείνος ο κοσμοπολίτης, υπήρξε αμέτοχος της φθοράς, αναζητώντας μια ιδέα καθολική, οικουμενική, που να συλλαμβάνει τον άνθρωπο και τον κόσμο συθέμελα, σχεδόν μεσσιανικά. Και φτάνοντας πλέον στη σύγχρονη εποχή, όπου λογής λογής έργα ξεφυτρώνουν και αγκαλιάζονται από κοινό πάσης φύσεως και κοπής, ο Καζαντζάκης ακόμη εξακολουθεί συχνά να προσεγγίζεται με κάποιο δισταγμό, με κάποιο κώλυμα συνειδησιακό, που έχει να κάνει είτε με αρνητικές φιλολογικές προσεγγίσεις, είτε άλλοτε με τον κοντινό αφορισμό, και την απαγόρευση του «Τελευταίου Πειρασμού», τη μεγαλόπνοη, υπέρμετρα φιλόδοξη «Οδύσεια», τη φιλοσοφημένη, κεντρομόλο «Ασκητική».
Νίκος Καζαντζάκης
Το μεγάλο λάθος που κάνουμε διαβάζοντας συχνά τον Καζαντζάκη, είναι η πικρή διάψευση, όπως κάνουν τα παιδιά με τους γονιούς που μεγαλώνοντας ανασκάπτουν το παρελθόν και το χαρακτήρα τους, βρίσκουν λεκέδες και τους απαρνούνται, σα να μην τους προσέδωσαν τίποτα. Γιατί πραγματικά, όταν κάποιος φυτεύει στην ελληνική λογοτεχνία, την τόσο ηττοπαθή και θεοσεβούμενη, και άλλοτε τόσο δυτική και μεταμοντέρνα, ανάλογα με το ρεύμα των καιρών, μια ιδεολογία τόσο βαριά και πυκνωμένη, όπως ο Καζαντζάκης, αναμφίβολα θα υπάρξουν στιγμές που σκαλίζοντας το έργο, ανακαλύπτεις σκουληκάκια και πικρές αιχμές που σου ραγίζουν το εκ πρώτης όψεως ιδιάζον λογοτεχνικό παράδειγμα του Καζαντζάκη.
Δεν ήταν Όμηρος, αν και το πραγματευόταν συχνά, δεν ήταν απόστολος ή Μεσσίας, για τις ευθύνες που επιρρίπτονται τώρα απάνω στα έργα και στην πληθώρα της κληρονομιάς που άφησε πίσω του στον κόσμο και στις επερχόμενες γενιές. Κι ωστόσο, η φιλοδοξία του έτσι τον κατέστησε, ως λογοτεχνικό φιλόσοφο, κι ας μην πρωτοτύπησε ιδεολογικά, δεν αναλογιζόμαστε τον Καζαντζάκη όπως τον Έγκελ ή τον Καντ, ή ακόμα και τον Νίτσε, ακριβώς επειδή ήταν πρωτίστως λογοτέχνης και όχι φιλόσοφος, κι ως τέτοιος παρέμεινε στην ιστορία.
Μονάχα προς το τέλος του βίου του, όταν καταδέχτηκε να καταπιαστεί με το μυθιστόρημα και το πεζό, ο Καζαντζάκης απέκτησε την αναγνώριση που τόσο ποθούσε, αποκαταστάθηκε το όνομά του στα ελληνικά γράμματα και σιγά σιγά εξερευνήθηκε και το υπόλοιπο έργο του. Γιατί τα θεατρικά του και η Οδύσεια, αν μην τι άλλο, απέσπασαν κάποιο δισταγμό, μια μακρόπνοη ιδέα που δεν προσηλυτιζόταν εύκολα από το μέσο αναγνώστη της εποχής, κι ακόμη ως τις μέρες μας, στο έργο του Καζαντζάκη, ο κόσμος μυείται πρωτίστως από τα μυθιστορήματά του και δευτερευόντως από τα θεατρικά και τις τερτσίνες και την Οδύσειά του, ή ακόμα και με τα ταξιδιωτικά του.
Μα θα ‘ταν παράτολμο, στη συντηρητική κοινωνία του ’50, όπου η θρησκευτικότητα και ο κοινωνικός καθωσπρεπισμός διαδραμάτιζαν βαρύνοντα ρόλο στη ζωή του λαού, ένας κοσμοπολίτης, γαλουχημένος με τις ριζοσπαστικές ιδέες της δύσης, να φέρει στο σχεδόν ακόμη τουρκοκρατούμενο προσκήνιο, την αντιπαραβολή προς το κατεστημένο, τη διάψευση της θρησκευτικής κατάνυξης του πίστευε και μη ερεύνα, όχι ως άθεος, αλλά ως ανθρωπιστής, που διακρίνει πίσω από το προσωπείο της ευσέβειας το κτήνος που σπαράζει τη φτωχοελλάδα κρυφά, σχεδόν πολιτισμένα.
Η βιογραφία του, έντονα λυρική, πασίγνωστη, λέγεται πως υπήρξε το ιδεολογικό του εφαλτήριο⸱ και πράγματι, δεν είναι δύσκολο να ασπαστεί κανείς γιατί βιώνοντας την ένταση του ελληνοτουρκικού πολέμου στην Κρήτη, την αυστηρότητα και τη γλυκύτητα του πατέρα και της μητέρας του αντίστοιχα «Παλεύουν μέσα μου η μάνα μου κι ο κύρης μου κι όλη μου τη ζωή μάχομαι να τους φιλιώσω⸱ μα δε φιλιώνουν», ο Καζαντζάκης ταραζόταν από μια δια βίου οντολογική αγωνία και ένα διχασμό ενδόμυχο. Κι έπειτα, η μόρφωση που αποκόμισε από το εσώκλειστο ελληνογαλλικό σχολείο της Νάξου, που παραμένει ως σήμερα τόπος τιμής και μνήμης των παιδικών χρόνων Καζαντζάκη, και πρώτων ιδεολογικών του εναυσμάτων, εν μέρει αποτελούν εφαλτήρια προσανατολισμών ιδεολογικών, όπου ερμηνεύουν τη βαθιά υπαρξιακή ανησυχία, τον κατηχητικό θρησκευτικό δόγμα που πάσχισε να απωλέσει από τα φαύλα στοιχεία. Και σταδιακά μεστώνοντας, ολοένα το εμπλούτιζε με επιρροές ανατολικές και δυτικές, βάσει του μαρξιστικού καθεστώτος, του βουδισμού και του νιτσεϊσμού κι ακόμη των συντροφικών του κύκλων και των οπαδών του, όπως ακολούθησε σε πρώιμο ακόμη στάδιο της συγγραφικής του εξέλιξης το μεγαλοϊδεατισμό του φιλόδοξου Σικελιανού, τον άκρατο ελληνισμό και το ξέσπασμα της δελφικής ιδέας, όπως τη συνέλαβαν προς την ίδρυση μιας νέας θρησκείας.
Αναμφίβολα προικισμένος με πληθώρα διανοητικών αρετών, το έργο του υπήρξε σταθερά ποικιλόμορφο και εν πολλοίς προσοδοφόρο, που με το πέρασμα του καιρού, ο καθείς δύναται να επανεξετάσει και να επανερμηνεύσει, μέσω διαφόρων πρισμάτων. Και παρόλα αυτά, όπως και ο ίδιος, το έργο του εξακολουθεί να διχάζει, να φέρει αντικρουόμενα ρεύματα φανατικού θαυμασμού και μίσους⸱ ίσως γιατί όταν κανείς πραγματεύεται τα μεγάλα ζητήματα του Θεού και της ανθρώπινης ύπαρξης, το χρέος του ανθρωπισμού, του εαυτού μας, είναι αναντίρρητο πως θα επισύρει πληθώρα ερίδων και διχασμών, αλλά ίσως αυτό είναι που τον καθιστά μοναδικό παράδειγμα στην ελληνική λογοτεχνία, και δη της μεταπολεμικής Ελλάδος.
Τον Καζαντζάκη συνήθως τον ανακαλύπτουμε, δεν τον διδασκόμαστε, παρά μόνο ως όνομα, ακριβώς γιατί ως τις μέρες μας, η διχόνοια και η δυσπιστία που επιφέρει δεν έχουν χωνευτεί επαρκώς από τους Έλληνες, γιατί δεν έρχεται πάντα σε σύμπνοια με τις πεποιθήσεις και το εγώ τους⸱ η μακρά ιδεολογική παρυφή του Καζαντζάκη, μοιάζει άλλοτε μεγαλόπνοη και φαύλη αντί καρπός πολύχρονων αναζητήσεων κι αυτό γιατί η ίδια του η χώρα του στέρησε δυο φορές το Νόμπελ, ο κλήρος τον εξύβρισε και τον απαγόρευσε στο λαό ως ανάγνωσμα, κι αυτό γιατί ο συγγραφέας τόλμησε να αλληγορήσει διά του προσωπείου του Χριστού και των ιερών προσώπων.
Και πλέον, που μια σωρεία μελετών και ερευνών καταπιάνονται με τον βίο και την πολιτεία του Νίκου Καζαντζάκη, τώρα που υπέρμετρα φιλόδοξοι μιμητές και στοχαστές του έργου του εμβαθύνουν στο πηγαίο κέλευσμα, την βαθιά αγωνία και στοχαστική υπέρβαση που διέπει ολόκληρο το έργο του, και συνάμα οι πολέμιοι ανδραποδίζονται με τη μεγαληγορία του και το θράσος να ασπαστεί τα ιερἀ σύμβολα ως παραβολικά σημεία, χρίζεται η μεγαλύτερη ανάγκη να ξεκαθαριστεί ποιος ήταν και τι ήταν, η αξιομνημόνευτη αυτή παρουσία των ελληνικών γραμμάτων.
* Η Ιωάννα Ξυναροπούλου είναι τελειόφοιτη του τμήματος φιλολογίας Αθηνών και λάτρης της λογοτεχνίας. Φέτος δημοσιεύτηκε το πρώτο της βιβλίο «Φυγή» από τις εκδόσεις Αγγελάκη.
The post Η ιδιότυπη υπόθεση Καζαντζάκη first appeared on Fractal.