Επιστροφή στο παρελθόν της Μέσης Γης: Τα Δαχτυλίδια της Δύναμης (και της Διαμεσικότητας)

Γράφει η Ελίτα Φώκιαλη // *

Εισαγωγή

Κάθε καινούριο ταξίδι στη Μέση Γη έχει αν μη τι άλλο, ένα καλό: Φέρνει εκατομμύρια ανθρώπους δίπλα ή απέναντι -κοντά τέλος πάντων- τον έναν στον άλλο. Όλες οι νέες διαδρομές στη φανταστική ήπειρο που επινόησε ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, «από τα σκοτεινά βάθη των βουνών της Ομίχλης στα μεγαλοπρεπή δάση της πρωτεύουσας των Ξωτικών στο Λίντον, και από το μαγευτικό βασίλειο του Νούμενορ στα πιο απομακρυσμένα σημεία του χάρτη»^[i], γίνονται αφορμή για αναλύσεις επί αναλύσεων, εκτενείς συζητήσεις και έντονες αντιπαραθέσεις, τις περισσότερες φορές με αιχμή την πιστότητα της μεταφοράς των βιβλίων του βρετανού συγγραφέα στη μεγάλη (και πρόσφατα τη μικρή) οθόνη. «Δε θυμάμαι άλλο έργο για το οποίο να έχω λογομαχήσει τόσο έντονα» έγραφε το μακρινό 1956 ο οπαδός του Τόλκιν, δημοσιογράφος W. H. Auden. «Κανείς δεν φαίνεται να έχει μια μετριοπαθή άποψη γι’ αυτό. Είτε όπως εγώ, οι αναγνώστες το θεωρούν αριστούργημα, ή δεν το αντέχουν καθόλου»^[ii].

Η ιστορία μοιάζει να επαναλαμβάνεται στην περίπτωση της τηλεοπτικής σειράς ‘Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Τα Δαχτυλίδια της Δύναμης’[iii] που έχει διχάσει βαθιά τόσο τους κριτικούς όσο και το κοινό. Σαν να μην πέρασε μια μέρα από την τελευταία φορά που το τολκινικό σύμπαν ζωντάνεψε στη οθόνες με την ταινία ‘Χόμπιτ: Η μάχη των πέντε στρατών’, η εκ νέου επιστροφή στη Μέση Γη μετράει φανατικούς οπαδούς και ορκισμένους εχθρούς. Ανυπομονώντας για την έναρξη του δεύτερου κύκλου οι πρώτοι, μιλούν για μια ‘συναρπαστική και υπέροχα κινηματογραφική σειρά’, ‘ένα επικό υπερθέαμα που κόβει την ανάσα’, ‘τίποτα λιγότερο από ένα αριστούργημα’^[iv]. Την ίδια στιγμή, στην αντίπερα όχθη τα σχόλια^[v] επικεντρώνονται στην ‘αργή πλοκή’, στο ‘γεμάτο κλισέ’ και ‘στα όρια του ανυπόφορου’ σενάριο[vi], αλλά προπαντός στις δημιουργικές ελευθερίες των σεναριογράφων Patrick McKay και JD Payne, τόσο αναφορικά με την πολιτικά ορθή απεικόνιση των χαρακτήρων όσο και με τη συμπύκνωση μιας χρονικής περιόδου 3.441 ετών σε μερικές δεκαετίες.

Για όσους δεν έτυχε να ταξιδέψουν ποτέ στη Μέση Γη μέσα από τις σελίδες των βιβλίων του Τόλκιν ή/και τις ταινίες του Τζάκσον, η τηλεοπτική πρόταση της Amazon μπορεί να θεαθεί αυτοτελώς, ως ένα ολοκληρωμένο έργο με αρχή μέση και τέλος, αλλά και ταυτόχρονα να αποτελέσει σημείο εισόδου στο σύμπαν της τριλογίας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Από την άλλη μεριά,  για τους ‘μυημένους’ η επιστροφή στο παρελθόν της Μέσης Γης αποτελεί ένα αναπάντεχο, και παραπάνω από καλοδεχούμενο, δώρο. Είναι πρώτον, η νοσταλγία για ένα μυθιστόρημα που πρωταγωνιστεί σε όλες σχεδόν τις λίστες με τα εκατό καλύτερα βιβλία του 20ου αιώνα[vii], αλλά και για μια επική κινηματογραφική τριλογία που σημάδεψε για πάντα τη μαζική κουλτούρα. Δεύτερον, είναι πολλά τα ερωτήματα που περιμένουν να απαντηθούν: Τι έκανε ο Σάουρον από τότε που ηττήθηκε ο Μόργκοθ; Πώς από υπηρέτης, έγινε ο κυρίαρχος αφέντης του σκότους; Ποιος είναι ο μυστηριώδης γίγαντας που έπεσε από τον ουρανό; Και πώς φτάσαμε στη μάχη όπου ο Ισίλντουρ έκοψε το δάχτυλο του Σάουρον και πήρε το Δαχτυλίδι; Τρίτον, το εγχείρημα απογειώνει την τολκινική εικονογραφία παρουσιάζοντας ανεξερεύνητες περιοχές της Μέσης Γης, όπως για παράδειγμα τα ορυχεία του Κάζα-ντουμ, το νησιωτικό βασίλειο του Νούμενορ, τα μαγευτικά δάση του Λίντον. Και είναι τέλος τα πρόσωπα, τόσο τα γνώριμα (οι εκδοχές σε νεότερη ηλικία, της Γκαλάντριελ και του Έλροντ) όσο και εκείνα που συστήνονται για πρώτη φορά: ο Άροντιρ και η Μπρόνγουιν, η τυφλή βασίλισσα Μύριελ, η πριγκίπισσα των νάνων Ντίζα και η μικρή Νόρι από τη φυλή των Χάρφουτ που απ΄ότι φαίνεται, είναι οι αρχαίοι πρόγονοι των Χόμπιτ.

85 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του ‘Χόμπιτ’ και 19 χρόνια από την ολοκλήρωση της κινηματογραφικής μεταφοράς της μυθιστορηματικής τριλογίας  με την ‘Επιστροφή του Βασιλιά’, νέα πρόσωπα, νέες γραμμές πλοκής και νέες οπτικές εισβάλλουν σε μια ιστορία που αποδεικνύεται «πολύ μεγάλη για να χωρέσει σε ένα μόνο μέσο»[viii]. Όλο αυτό το διάστημα ο κόσμος της Μέσης Γης δε σταμάτησε ποτέ να εξαπλώνεται σε διαφορετικά μέσα (έντυπα, οπτικοακουστικά και ηλεκτρονικά) και διαφορετικούς αφηγηματικούς τρόπους (μυθιστορήματα, κινηματογραφικές ταινίες, βιντεοπαιχνίδια, κόμικς, κινούμενα σχέδια κ.ά.), χωρίς ποτέ να αποβάλλει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του. «Όλοι μοιραζόμαστε την ίδια αίσθηση του κόσμου της Μέσης Γης», λέει ο Jeff  Gomez[ix], «στις ταινίες, τα επιτραπέζια παιχνίδια και τα ψηφιακά παιχνίδια […] ακόμα και στην εκδοχή της Lego για τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».

Με αφετηρία το έντυπο μέσο και μέσα από μια φυγόκεντρο διαδικασία διασποράς συστατικών του φανταστικού κόσμου σε διαφορετικά μέσα, «ένα παράλληλο σύμπαν σχηματίζεται γύρω από το έργο του Τόλκιν» γράφει η Raphaëlle Rérolle[x], «ένας κόσμος αστραφτερών εικόνων και χαρακτήρων, χρωματισμένος από τα βιβλία αλλά ταυτόχρονα διαφορετικός από αυτά, σαν μία ήπειρος που έχει παρασυρθεί μακριά από την αρχική της γήινη μάζα».

Σήμερα, μετά από χρόνια αναμονής και εικασιών, η Amazon Prime επιστρέφει στη Μέση Γη, παρουσιάζοντας τη δική της εκδοχή για το μυθοπλαστικό σύμπαν του βρετανού συγγραφέα. Μια εκδοχή που σύμφωνα με τους δημιουργούς της σειράς «έχει να κάνει με τη φιλία, τη συντροφικότητα και τα αουτσάιντερ που νικούν το μεγάλο σκοτάδι».^[xi]

Η ιδιότυπη θέση της νέας σειράς σε μια ‘γεωγραφία του μύθου’[xii] που συνεχώς αναθεωρείται και εμπλουτίζεται με νέες αφηγήσεις, θέτει υπό αμφισβήτηση τις παραδοσιακές ειδολογικές οριοθετήσεις και παράλληλα εγείρει μια σειρά από ερωτήματα: Έχει δικαίωμα η Amazon να εισβάλει ‘αυθαίρετα’ σε ένα προϋπάρχον λογοτεχνικό σύμπαν; Μπορεί άλλος, πλην του συγγραφέα, να προσθέτει νέα στρώματα νοήματος σε ένα έργο, παραβιάζοντας ενδεχομένως την αυθεντικότητά του; Και αν ναι, τι γίνεται με τον εδραιωμένο λογοτεχνικό κανόνα που παραπέμπει στην ατομικότητα και την αυθεντία των κειμένων;

Ειδολογικές προσεγγίσεις

Στην ερώτηση κατά πόσο η σειρά της Amazon είναι προοίμιο του ‘Άρχοντα των Δαχτυλιδιών’, η απάντηση είναι καταρχάς καταφατική. Ένας εκτεταμένος πρόλογος οχτώ ωριαίων επεισοδίων χαρτογραφεί τις πιο σημαντικές πτυχές της Ιστορίας της Δεύτερης Εποχής[xiii]: την ανάδυση του Σάουρον, τη σφυρηλάτηση των Δαχτυλιδιών της Δύναμης και την τελευταία συμμαχία Ξωτικών και Ανθρώπων. Για τους φανατικούς αναγνώστες και θεατές του Άρχοντα, ο Επίλογος των ιστοριών αυτών είναι ήδη γνωστός: Στην Τρίτη Εποχή, οι κάτοχοι των τριών δακτυλιδιών θα ενωθούν για να σώσουν τη Μέση Γη, ο Φρόντο θα καταστρέψει το Ένα Δαχτυλίδι στο ηφαίστειο της Μόρντορ και τα αρχαία βασίλεια της Άρνορ και της Γκόντορ θα επανιδρυθούν μετά την Επιστροφή του βασιλιά των Ανθρώπων, Άραγκορν, στο θρόνο του.

Πολλά επιχειρήματα μπορεί να συνηγορούν υπέρ του χαρακτηρισμού της σειράς ως πρίκουελ, ωστόσο υπάρχει ένα ζήτημα που μπερδεύει τα πράγματα. Ο πρόλογος αποτελεί εξ ορισμού το εισαγωγικό τμήμα ενός προϋπάρχοντος κειμένου, και στην προκειμένη περίπτωση τέτοιο κείμενο δεν υπάρχει. Ναι, τα γεγονότα της σειράς διαδραματίζονται στη Δεύτερη Εποχή, μερικές χιλιάδες χρόνια πριν το Χόμπιτ και τον Άρχοντα, όμως ο Τόλκιν δεν έγραψε καμία ιστορία για αυτά τα γεγονότα, δεν υπάρχει βιβλίο που μπορεί κάποιος να ξεφυλλίσει για σπόιλερς. Οι σεναριογράφοι της Amazon δημιούργησαν μια θεμελιωδώς  νέα αφήγηση βασισμένη κυρίως στα Παραρτήματα του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών (αλλά όχι στο Σιλμαρίλλιον[xiv] ή σε άλλα βιβλία του συγγραφέα τα δικαιώματα των οποίων η εταιρεία δεν μπόρεσε να αποκτήσει). Και δεδομένου ότι τα γεγονότα της Δεύτερης  Εποχής περιγράφονται  πολύ συνοπτικά στα Παραρτήματα, είναι πολλά τα κενά που μπορούν να ερμηνευτούν με τρόπο διασταλτικό.

Σε μια δεύτερη ματιά, όλα φαίνεται να συγκλίνουν στη θεώρηση της τηλεοπτικής αφήγησης των Δαχτυλιδιών της Δύναμης ως διασκευής (adaptation) -ή μεταφοράς, ή προσαρμογής- ενός μυθιστορήματος σε τηλεοπτικό σενάριο^[xv]. Όμως και εδώ προκύπτουν διάφορα θεωρητικά προβλήματα, όχι αναφορικά με την ‘απιστία’ προς το πρωτότυπο[xvi], ούτε με τις διαφορές ανάμεσα στις εγγενείς αισθητικές δυνατότητες του κάθε μέσου, αλλά με το ότι, όπως προαναφέρθηκε, ‘μητρικό’ κείμενο δεν υπάρχει.  Οι θεματικές του Τόλκιν είναι παρούσες στα επεισόδια της σειράς,  όπως και κάποιοι από τους χαρακτήρες, το πνεύμα του κειμένου μεταφέρεται ως ένα βαθμό αυτούσιο από το ένα μέσο στο άλλο, όμως δεν πρόκειται για επαναδιήγηση κάποιου βιβλίου ή ταινίας στο τηλεοπτικό μέσο, καθώς απουσιάζει μία ολοκληρωμένη, μυθιστορηματική ή κινηματογραφική, απεικόνιση της Δεύτερης Εποχής.

Με αυτά τα δεδομένα η ιστορία των Δαχτυλιδιών της Δύναμης μπορεί να προσεγγιστεί ως προσαρμογή κάποιου αδημοσίευτου κειμένου από το λογοτεχνικό σύμπαν της Μέσης Γης, ή ακριβέστερα, ως επέκταση[xvii], με την έννοια μιας  ιστορίας που προσθέτει αφηγηματικό περιεχόμενο στο πρωταρχικό έργο (τη μυθιστορηματική τριλογία στην προκειμένη περίπτωση). Στον αντίποδα της διασκευής, ως μιας ελάχιστα διαφοροποιημένης αναπαραγωγής του αρχικού κειμένου σε ένα νέο μέσο, η αφήγηση των McKay και Payne τολμά να πει την δική της ιστορία. Παρακολουθώντας την προσπάθεια της Γκαλάντριελ να βρει τα ίχνη του Σάουρον για να εκδικηθεί το θάνατο του αδερφού της, μετατρέποντας δευτερεύοντες χαρακτήρες σε πρωταγωνιστές, συστέλλοντας το χρόνο της πρωταρχικής ιστορίας και εισάγοντας νέες γραμμές πλοκής, συμβάλλει στην οικοδόμηση του φανταστικού κόσμου και στην πρόσθετη κατανόηση^[xviii] του έργου ως συνόλου.

Νοούμενη ως διακριτή συνεισφορά μιας ιστορίας στην παραγωγή νοήματος από το αφετηριακό κείμενο,  η πρόσθετη κατανόηση αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές συνιστώσες της θεωρίας του Henry Jenkins[xix] για τη Διαμεσική Αφήγηση (Transmedia Storytelling) Σχετικά ο  συγγραφέας αναλύει μια φυγόκεντρο διαδικασία κατά την οποία, πολλαπλές ιστορίες που αναφέρονται στον ίδιο φανταστικό κόσμο, διαχέονται συστηματικά σε διαφορετικές πλατφόρμες (βιβλία, ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, ψηφιακά παιχνίδια κ.ά) με τρόπο ώστε να συνθέτουν μια ενιαία, συνεκτική αφήγηση.

Στο πλαίσιο ενός αφηγηματικού γαλαξία που διαρκώς εμπλουτίζεται με νέο  περιεχόμενο, ιδανικά το κάθε μέσο έχει διακριτή συνεισφορά στο ξεδίπλωμα της ιστορίας, χωρίς ωστόσο να υποδεικνύει μια συγκεκριμένη πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί. Το κοινό µπορεί να παρακολουθήσει την ιστορία ξεκινώντας απó οποιαδήποτε πύλη εισóδου και στη συνέχεια να προχωρήσει σε άλλο κανάλι, πηγαίνοντας μπροστά ή πίσω, διαβάζοντας ένα μυθιστόρημα, παίζοντας ένα παιχνίδι,  ή παρακολουθώντας μια ταινία. Όμως όπως συμβαίνει στην περίπτωση μιας μουσικής δημιουργίας που γράφεται σε πολλαπλές παρτιτούρες για διαφορετικά όργανα, η αισθητική απόλαυση επιτυγχάνεται μόνο όταν ο  μύθος κατανοηθεί ως σύνολο -ως έργο ευρύτερο από τις μεμονωμένες σελίδες του πενταγράμμου[xx].

Η διαμεσική Μέση Γη

Αποτελώντας τμήμα του μυθοπλαστικού σύμπαντος της Μέσης Γης, η σειρά της Amazon έρχεται να προσθέσει αφηγηματικό υλικό σε μια υπερδομή  που περιλαμβάνει, αφενός επίσημο κειμενικό περιεχόμενο δημιουργημένο από το συγγραφέα ή από άλλους κατόχους των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου, και αφετέρου ανεπίσημο κειμενικό περιεχόμενο που δημιουργείται από άλλους συγγραφείς, παραγωγούς και το κοινό.

Με αφετηρία το έντυπο μέσο και μέσα από ένα αφηγηματικό big bang που διασπείρει συστατικά του κόσμου της Μέσης Γης σε διαφορετικές τεχνολογικές πλατφόρμες, δημιουργήθηκε μέσα από τα χρόνια ένα μεγα-κείμενο που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων: μία κοσμογονία[xxi], δεκάδες μυθιστορήματα, δύο κινηματογραφικές τριλογίες, τηλεοπτικές σειρές, ταινίες κινουμένων σχεδίων, βιντεοπαιχνίδια, ηλεκτρονικά παιχνίδια, πλήθος παράγωγων προϊόντων, αλλά και ένα τεράστιο όγκο ανεπίσημου περιεχομένου -προϊόν ατομικών αλλά και συλλογικών δημιουργιών των οπαδών^[xxii].

Η διαμεσική επέκταση δε θα ήταν δυνατή χωρίς την παρουσία ενός αληθοφανούς[xxiii], ολοκληρωμένου και συνεκτικού κόσμου που μπορεί να υποστηρίξει πολλαπλούς χαρακτήρες και πολλαπλές ιστορίες σε πολλαπλά μέσα.  Στην προκειμένη περίπτωση η Μέση Γη,  ο κόσμος που έβαλε στα λεξικά τον όρο υπο-δημιουργία (sub-creation)[xxiv] και στο χάρτη τη λογοτεχνία του φανταστικού,  εκτείνεται σε ένα τεράστιο χρονολογικό εύρος, διαθέτει συγκεκριμένα μυθολογικά, (ψευδο)ιστορικά, γεωγραφικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, και κατοικείται από τέσσερις φυλές (Ξωτικά, Νάνους, Χόμπιτ και Ανθρώπους) που μιλούν διαφορετικές γλώσσες, η καθεμιά με το δικό της αλφάβητο, συντακτικό και σύστημα γραφής. Πάνω από όλα όμως, διαθέτει ‘εγκυκλοπαιδική ικανότητα’[xxv] που αναστέλλει τη λογική και παροτρύνει τους οπαδούς να επανέρχονται  ξανά και ξανά για να τη  γνωρίσουν  σε μεγαλύτερο  βάθος.

Άλλοτε ως παθητικοί καταναλωτές και άλλοτε ως δημιουργοί περιεχομένου, αναγνώστες, θεατές και παίκτες δεν έπαψαν ποτέ να επισκέπτονται την ήπειρο της Μέσης Γης μέσα από διαφορετικά σηµεία εισóδου που βρίσκονται διάσπαρτα στο περιβάλλον των μέσων. Διεισδύοντας σε μαγικές πύλες, χομπιτότρυπες, ορυχεία και χαλάσματα που βρίσκονται σε βιβλία, ταινίες, παιχνίδια και δικτυακούς τόπους, ανακαλύπτουν διαρκώς νέα στοιχεία για την πλοκή και το παρελθόν των χαρακτήρων, κάνουν συνδέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές ιστορίες, γίνονται ‘κυνηγοί’ και ‘συλλέκτες’ πληροφοριών. «Το έργο του Τόλκιν θυμίζει κυνήγι θησαυρού», λέει ο Patrick Pane : «You get a little nugget there, a little nugget there. Our job as storytellers has been to excavate that» ^[xxvi]. Και είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό το γεγονός ότι, ούτε η διασπορά σημαντικών πτυχών της ιστορίας σε πολλαπλά κανάλια, αλλά ούτε και το ανεπίσημο περιεχόμενο με τη μορφή των φαν φίξιον δημιουργιών, δε διαταράσσουν τη συνέχεια και τη συνεκτικότητα του φανταστικού κόσμου, αλλά αντίθετα συμβάλλουν στην οικοδόμησή του ως συνόλου ευρύτερου από το άθροισμα των μερών του.

Συμπέρασμα

Από την εποχή της πρώτης έκδοσης του Χόμπιτ (1937)  μέχρι σήμερα, ο κόσμος της Μέσης Γης δε σταμάτησε ποτέ να οικοδομείται μέσα από επί μέρους ιστορίες.  Ο αφηγηµατικóς πυρήνας του έργου (στην προκειμένη περίπτωση η μυθιστορηματική τριλογία που ξεκίνησε το 1954 ως χαρτόδετο μυθιστόρημα) εξακολουθεί να λειτουργεί αυθύπαρκτα σε όλα τα παραδοσιακά και σύγχρονα μέσα, αλλά ταυτόχρονα να αποτελεί κοινή αναφορά πολλαπλών επεκτάσεων, πάντα στο πλαίσιο του ίδιου κόσμου. Οι επεκτάσεις μπορεί να είναι επίσημες (δημιουργημένες ή εγκεκριμένες από τους κατόχους των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου) είτε ανεπίσημες (fan fiction, wikis, κ.ά.). Και όπως συμβαίνει με τη σύνθεση ενός παζλ που κομμάτι-κομμάτι αποκαλύπτει το περιεχόμενό του, οι αφηγήσεις αυτές που ο Carlos Scolari^[xxvii] ονομάζει ‘δορυφορικές’, ‘παράλληλες’ και ‘μικρο-ιστορίες’,  διασπείρονται σε έντυπα, οπτικοακουστικά και ψηφιακά μέσα επικοινωνίας συμβάλλοντας στην πρόσληψη της τολκινικής ‘μαγείας’ (faerie)[xxviii] από το κοινό.

Στο παραπάνω πλαίσιο,  η τηλεοπτική σειρά ‘Ο Αρχοντας των ∆αχτυλιδιών: Τα Δαχτυλίδια της Δύναμης’, προσεγγίζεται ειδολογικά ως ένα νέο επεισόδιο μιας  μυθοποιΐας^[xxix] που αποτελεί μέρος της πνευματικής κληρονομιάς του δυτικού κόσμου, αλλά και τμήμα μιας παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας που διαρκώς μετασχηματίζεται και τροποποιείται. Λειτουργώντας ως επέκταση που έρχεται να προσθέσει νέο αφηγηματικό περιεχόμενο στο στο ‘τι’ και το ‘πώς’ του Μύθου, η ιστορία τοποθετεί τη δράση στο λυκόφως της Δεύτερης Εποχής, δημιουργεί νέους χαρακτήρες, όπως η Νόρι και η Ντίζα, παρακολουθεί γνώριμα πρόσωπα κάτω από καινούριες οπτικές, όπως εκείνη της πολεμίστριας Γκαλάντριελ, δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως το «που βρισκόταν ο Σάουρον μετά την ήττα του Μόργκοθ» και παράλληλα αποδομεί  στερεότυπα  και αναδεικνύει τη διαφορετικότητα.

Όλες αυτές  οι παρεμβάσεις είναι θεμιτές,  με την προϋπόθεση ότι δεν αντικρούουν τα όσα έχει πει ο συγγραφέας. (Ο οποίος παρεμπιπτόντως δεν αναφέρει πουθενά ότι τα Ξωτικά, οι Νάνοι και τα υπόλοιπα  πλάσματα της φαντασίας του ΠΡΕΠΕΙ  να ανήκουν στη λευκή φυλή). Και αν δεχθούμε ότι η οικοδόμηση ενός μυθοπλαστικού κόσμου είναι μια σύνθετη διαδικασία που προσδιορίζεται μεταξύ άλλων, από κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους,  είναι βέβαιο ότι οι δημιουργικές ελευθερίες που πήραν οι δημιουργοί της σειράς αναφορικά με το χρώμα του δέρματος και το φύλο των ηρώων, όχι μόνο δεν απειλούν, αλλά αντίθετα ενδυναμώνουν και ‘επικαιροποιούν’ την αυθεντικότητα του σύμπαντος της Μέσης Γης.

Τι θα έλεγε ο ίδιος ο συγγραφέας για όλα αυτά;  Στην περίπτωση του τολκινικού έργου, το θέμα του κανόνα είναι ιδιαίτερα ρευστό καθώς ο δημιουργός  πειραματιζόταν επί σειρά ετών με το ανέκδοτο υλικό του.  Και παρόλο που δεν ήθελε σε καμία περίπτωση να εισάγει νέα στοιχεία που θα έρχονταν σε αντίθεση ή θα τροποποιούσαν τα ‘κανονικά’ κείμενά του, τελικά αναθεώρησε δύο φορές το Χόμπιτ και μία φορά τον Άρχοντα.

Με το Σιλμαρίλλιον και τα υπόλοιπα έργα που δημοσιεύτηκαν μετά το θάνατό του, το ζήτημα είναι  ακόμα περισσότερο πολύπλοκο. Αν ο Κρίστοφερ Τόλκιν διεύρυνε τον κανόνα της Μέσης Γης^[xxx] δημοσιεύοντας τις ημιτελείς σημειώσεις του πατέρα του, γιατί  -τηρουμένων των αναλογιών- να μην είναι αποδεκτό το δικαίωμα της προσθήκης αφηγηματικού υλικού από κατόχους των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου (όπως είναι στην προκειμένη περίπτωση η Amazon), ή ακόμα παραπέρα,  από φαν φίξιον  δημιουργούς;

Μέχρι να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα, συγγραφείς, σεναριογράφοι και δημιουργοί ψηφιακών παιχνιδιών, αναγνώστες, θεατές και παίκτες  θα συνεχίσουν να επισκέπτονται ξανά και ξανά τη Μέση Γη. Θα ανατρέχουν στο Σιλμαρίλλιον, τις Ατελείωτες Ιστορίες και τη 12τομη Ιστορία της Μέσης Γης για να μελετήσουν τη μυθολογία, τους θρύλους και τις παραδόσεις της. Και μετρώντας αντίστροφα για το δεύτερο κύκλο των Δαχτυλιδιών της Δύναμης,  θα εξακολουθούν να σκάβουν κάτω από την επιφάνεια των κειμένων που βρίσκονται διάσπαρτα στα μέσα, για να ανακαλύψουν καινούρια νοήματα πίσω από αυτά που τους προσφέρονται έτοιμα και για να αποκαλύψουν  το νέο μέσα από το παλιό.

Η ικανότητα του κόσμου της Μέσης Γης αφενός να διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον των οπαδών και αφετέρου να τους παροτρύνει  να τον εμπλουτίσουν μέσα από νέες μορφές πολιτισμικής έκφρασης όπως π.χ. μια τηλεοπτική σειρά,  σηματοδοτούν την έναρξη ενός διαλόγου ανάμεσα στο κοινό και τους δημιουργούς σχετικά με το δημιουργικό χώρο που δικαιούται η κάθε πλευρά. Και είναι σε αυτό ακριβώς το σημείο που η  μακροβιότητα και η αντοχή ενός μυθοπλαστικού κόσμου,  η προσαρμοστικότητά του  σε διαφορετικά περιβάλλοντα, η ικανότητά του να επεκτείνεται διαρκώς μέσα από νέα κειμενικά περιεχόμενα και ταυτόχρονα να παραμένει ανοιχτός σε νέες αναγνώσεις και ερμηνείες,  αναδεικνύονται ως πιθανά αντικειμενικά κριτήρια της αξίας ενός λογοτεχνικού έργου  και της ένταξής του στον κανόνα.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

¹  Βλ. επίσημη ιστοσελίδα  της Amazon Prime  στο <https://www.amazon.com/Lord-Rings-Power-Season/dp/B09QH98YG1>

^2.Auden, W. H.(1956, January 22). At the End of the Quest, Victory. Review of The Return of the King. The New York Times. <http://www.nytimes.com/1956/01/22/books/tolkien-king.html?_r=0>

³ Ο πρώτος από πέντε κύκλους  της σειράς  ‘The Lord of the Rings: The Rings of Power’ έκανε  πρεμιέρα στις 2 Σεπτεμβρίου 2022 στη streaming υπηρεσία της Amazon Prime Video και ολοκληρώθηκε  στις 14 Οκτωβρίου.

⁴ «The Rings of Power: Τι λένε οι πρώτες αντιδράσεις για την prequel σειρά του ‘Άρχοντα’;». Τechwar.gr  (Αυγ 25, 2022)  <https://www.techwar.gr/95126/the-rings-of-power-ti-lene-oi-protes-antidraseis-gia-tin-prequel-seira-toy-archonta/>

5 «Πρώτες κριτικές για το ‘The Lord of the Rings: The Rings of Power’ λίγο πριν την πρεμιέρα». Αvant Garde (Σεπτέμβριος 2,  2022) https://avant-garde.com.cy/articles/nea/news/protes-kritikes-gia-lord-rings-rings-power-ligo-prin-tin-premiera

6 Ράινχαρτ, Μπ. (Σεπτέμβριος, 19, 2022). ‘Τα Δαχτυλίδια Της Δύναμης’: To Αντι-Τολκινικό Fan Fiction Δισεκατομμυρίων Του Τζεφ Μπέζος. Μέρος Β’. Άβαλον των τεχνών  <https://avalonofthearts.gr/anti-tolkiniko-fan-fiction-meros-deytero/>

7 Ο Άρχοντας  των Δαχτυλιδιών έχει  χαρακτηριστεί ως ‘ένα από τα σπουδαιότερα έργα φαντασίας του 20^ου αιώνα’, ‘βιβλίο της χιλιετίας’-με κριτήριο τόσο τις πωλήσεις όσο και τις έρευνες του αναγνωστικού κοινού και βιβλίο που προορίζεται «να ξεπεράσει την εποχή μας» Βλ. μεταξύ πολλών,  Seiler, Α. (Dec. 12, 2003),  Rings’ comes full circle, USA Today, O’ Hehir, A. (2001). The book of the century.Salon, 4.6.

⁸Jenkins, H. (2006). The Converege Culture. Convergence Culture: Where Old and New Media Collide. New York: New York University Press.

⁹Gomez, J. (2010) . The new Transmedia Business Paradigmo]. <https://www.youtube.com/watch?v=81Ol6 Tbjt5k& channel =Oreilly Media>.

¹⁰Rérolle, R. (2012, May 12). My Father’s «Eviscerated» Work. Son Of Hobbit Scribe J.R.R. Tolkien Finally Speaks Out. Le Monde. <http://www.worldcrunch.com/culture-society/my-father-039-s-quot-eviscerated-quot-work-son-of-hobbit-scribe-j.r.r.-tolkien-finally-speaks-out/hobbit-silmarillion-lord-of-rings/c3s10299/>

¹¹Entertainement Weekly  (Φεβρουάριος 10,  2022). < https://ew.gr/the-lord-of-the-rings-the-rings-of-power-oi-protes-foto-tis-seiras-molis-dothikan-sti-dimosiotita>

1² Giovagnoli, M. (2011). Transmedia Storytelling: Imagery, Shapes and techniques  <http://beta.upc.edu.pe/matematica/portafolios/nmynt/book-by-max-giovagnoli-transmediastorytelling-imagery  shapes-and-techniques.pdf>.

¹³Η  ιστορία της Μέσης Γης χωρίζεται σε τέσσερις εποχές, με τα γεγονότα του ‘Χόμπιτ’ και του ‘Άρχοντα’ να συμβαίνουν στο τέλος της Τρίτης Εποχής και να ολοκληρώνονται με την έναρξη της Τέταρτης

¹⁴ Το Σιλμαρίλλιον (1977) είναι η κοσμογονία της Μέσης-γης και η ιστορία των λαών που έζησαν την Πρώτη Εποχή. Το έργο δεν έχει συγκεκριμένο πρωταγωνιστή ούτε κεντρικό θέμα, αλλά περιγράφει τις γενεαλογίες, τα βασίλεια και τους πολέμους και τις συμμαχίες Ξωτικών και Ανθρώπων πολλά χρόνια πριν από την εποχή του Αρχοντα των Δαχτυλιδιών

¹⁵  Hutcheon, L. (2013). A Theory of Adaptation. New York: Routledge

¹⁶ Το θέμα της πιστότητας αποτελεί ένα μόνιμο σημείο πόλωσης ανάμεσα στις διάφορες ομάδες των οπαδώντου Τόλκιν , ακόμα και στο πλαίσιο των μελών του fandom. Όταν προβλήθηκε η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού (2001) υπήρξε ένα κύμα διαμαρτυριών από τους αναγνώστες αναφορικά με την προσαρμογή  του μυθιστορήματός στη μεγάλη οθόνη, ειδικά με τη συμπίεσή του στις τρεις περίπου ώρες που διαρκεί η προβολή. Αντίθετα στην περίπτωση του Χόμπιτ, οι αντιρρήσεις επικεντρώθηκαν στο γεγονός ότι ένα πολύ μικρότερο βιβλίο ‘απλώθηκε’  σε τρεις ταινίες.

¹⁷ Scolari, C A. (2009). Transmedia Storytelling: Implicit Consumers, Narrative Worlds,and Branding in Contemporary Media Production. International Journal of Communication 3, 586-606.

¹⁸ Τον όρο «πρόσθετη κατανόηση» (additive comprehension) εισήγαγε ο σχεδιαστής παιχνιδιών Neil Young αναφερόμενος στους τρόπους με τους οποίους κάθε νέο κείμενο προσθέτει ψήγματα πληροφοριών που ωθούν τον παίκτη να επαναθεωρήσει την κατανόηση για το σύνολο της μυθοπλασίας. Βλ. Σχετικά, D. Davidson et al.(2010), Cross-Media Communications: an Introduction to the Art of Creating Integrated Media Experiences, ETC Press, Pittsburgh p. 72.

¹⁹ Jenkins, H. (2006). The Converege Culture. Convergence Culture: Where Old and New Media Collide. New York: New York University Press.

²⁰  Βλ. Lévi-Strauss, C. (1995). Myth and Meaning: Cracking the Code of Culture. NY: Schocken

²¹ Το Σιλμαρίλλιον  είναι η κοσμογονία της Μέσης-γης και η ιστορία των λαών που έζησαν την Πρώτη Εποχή. Το έργο δεν έχει συγκεκριμένο πρωταγωνιστή ούτε κεντρικό θέμα, αλλά περιγράφει τις γενεαλογίες, τα βασίλεια και τους πολέμους και τις συμμαχίες Ξωτικών και Ανθρώπων πολλά χρόνια πριν από την εποχή του ΑτΔ. Το έπος περιλαμβάνει τρεις «Μεγάλες Ιστορίες»: την Ιστορία του Μπέρεν και της Λούθιεν (αναφέρεται και στον ΑτΔ), την Πτώση της Γκοντόλιν και Τα παιδιά του Χούριν.

²²Για το επίσημο και ανεπίσημο περιεχόμενο του τολκινικού σύμπαντος βλ,  Φώκιαλη E.(2014). H εξέλιξη ενός μυθιστορήματος φαντασίας σε διαμεσική αφήγηση-Έντυπες, οπτικοακουστικές και ψηφιακές επεκτάσεις του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών στο τοπίο της σύγκλισης των μέσων (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή) ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ

²³ Σε πολλές από τις Επιστολές του ο Τόλκιν υποστήριζε ότι  Μέση Γη αποτελεί κομμάτι ενός φανταστικού παρελθόντος της ίδιας της Γης και τοποθετούσε το τέλος της Τρίτης Εποχής 6.000 περίπου χρόνια πριν την σύγχρονη εποχή. Η ιστορία του  Αρχοντα των Δαχτυλιδιών  ΑτΔ ξεκινά έτος 3001 και καταλήγει ι το έτος 3021 της Τρίτης Εποχής

²⁴Tolkien, J. R. R. (1997). On Fairy-Stories. Ιn C. Tolkien (Ed.), The Monsters and the Critics and Other Essays. HarperCollins, p. 144

²⁵ Jenkins, 2006, p. 116

²⁶ < https://editorial.rottentomatoes.com/article/the-lord-of-the-rings-the-rings-of-power-reveals-unseen-tolkien/>

²⁷ Scolari, C A. (2009) ό.π.

²⁸ Tolkien(1997), ό.π.

²⁹ Τον όρο «legendarium» χρησιμοποίησε ο ίδιος ο Τόλκιν σε τέσσερις Επιστολές  που έγραψε μεταξύ 1951 και 1955 για να χαρακτηρίσει ένα σώμα κειμένων (παραμυθιών, ποιημάτων, φανταστικών ιστοριών και επινοημένων γλωσσών) που διαδραματίζονται στη Μέση Γη και περιλαμβάνονται στα έργα: Χόμπιτ, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, Σιλμαρίλλιον και Ατελείωτες Ιστορίες

³⁰ Το 1973 ο Κρίστοφερ Τόλκιν,  γενικός διευθυντής της βρετανικής εταιρείας Tolkien Estate που διαχειρίζεται την περιουσία και τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του  συγγραφέα, παρέλαβε εβδομήντα κιβώτια με το αρχείο του πατέρα του το οποίο περιελάμβανε έναν θησαυρό από ανέκδοτο υλικό: σημειώσεις, παραμύθια, διαλέξεις, ποιήματα και κάποια ημιτελή χειρόγραφα την ύπαρξη των οποίων ο Κρίστοφερ αγνοούσε. Μέσα στο πολύτιμο αρχείο το οποίο μεταφέρθηκε στη συνέχεια στην βιβλιοθήκη Bodleian της Οξφόρδης, κρυβόταν ολόκληρο το σύμπαν της Μέσης Γης. Ο Κρίστοφερ παραιτήθηκε από το New College της Οξφόρδης και ξεκίνησε τη  συναρμολόγηση του σπάνιου υλικού που οδήγησε, το 1977, στο Σιλμαρίλλιον. Το συγκεκριμένο έργο,  αν και εκδόθηκε τελευταίο μετά το θάνατο του Τόλκιν, είναι πρώτο χρονικά και σαν σύλληψη από τον συγγραφέα και σαν περιεχόμενο. Ακολούθησαν Τα παιδιά του Χούριν, οι Ατέλειωτες Ιστορίες και η δωδεκάτομη Ιστορία της Μέσης Γης, έργο για το οποίο ο Κρίστοφερ εργάστηκε εντατικά επί δεκαοχτώ χρόνια.

* Η Ελίτα Φώκιαλη είναι Δρ  ΤΕΑΠΗ ΕΚΠΑ με ειδίκευση στη Διαμεσική Αφήγηση.  Είναι επίσης κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου  του προγράμματος «Παιδικό Βιβλίο»» του Πανεπιστημίου Αιγαίου, πτυχίου Γεωλογίας του ΑΠΘ και πτυχίου Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών του Παντείου Παν/μίου. Η Ελίτα εργάστηκε ως εκπαιδευτικός στη Β’βάθμια  Εκπαίδευση και ασχολείται με την αξιολόγηση και την επιμέλεια εκδόσεων. Άρθρα της  φιλοξενούνται  σε  σε επιστημονικά περιοδικά και Πρακτικά διεθνών συνεδρίων

Δημοσιεύσεις

Φώκιαλη, Ε. (2015). Συγγραφείς εξ αγχιστείας: Ο θαυμαστός, καινούριος και δημιουργικός κόσμος του fan fiction( 568-579). Στο Τ. Η. Κωτόπουλος, Β. Νάνου (επιμ.) Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνεδρίου «Δημιουργική γραφή», Κέρκυρα

Φώκιαλη, Ε. (2009). Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον’, ΚΕΙΜΕΝΑ, Ηλεκτρονικό περιοδικό για τη μελέτη, την έρευνα και τη διδακτική της παιδικής εφηβικής λογοτεχνίας, τ. 10, 2009.

Φώκιαλη, Ε. & Γιαννικοπούλου, Α. (2013). Θεωρητικές και µεθοδολογικές προσεγγίσεις της διαµεσικής αφήγησης: Η περίπτωση του ‘Άρχοντα των δαχτυλιδιών’. Εισήγηση στο 10ο Διεθνές Συνέδριο Σημειωτικής Changing worlds & Signs of the times, Βόλος 4-6 Οκτωβρίου 2013

Γιαννικοπούλου, Α. & Φώκιαλη Ε. (2013). Διάλειμμα για Διαφημίσεις Τα παραμύθια ξανά στην εκπαίδευση, Νέος Παιδαγωγός, Σεπ. 1, 34-44.

Γιαννικοπούλου, Α. & Φώκιαλη, Ε. (2013). Στα δίκτυα της λογοτεχνίας: Διδάσκοντας στην εποχή του διαδικτύου (σελ. 66-90). Στο Α. Κοντάκος, Φ. Καλαβάσης (Επιμ.) Θέματα Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού: Κοινωνικά Δίκτυα και Σχολική Μονάδα, Γέφυρες και Νοήματα. Αθήνα: Διάδραση

Γιαννικοπούλου, Α. & Φώκιαλη, Ε. & (2011). Το εφηβικό μυθιστόρημα στην ηλεκτρονική εποχή (207-225). Στο Μ. Κανατσούλη & Δ. Πολίτης (επιμ.) Σύγχρονη Εφηβική Λογοτεχνία: Από την Ποιητική της Εφηβείας στην Αναζήτηση της Ερμηνείας της. Αθήνα: εκδόσεις Πατάκη

Γιαννικοπούλου, Α. & Φώκιαλη Ε. (2009). Από τη σελίδα στην οθόνη. Κείμενα ηλεκτρονικής λογοτεχνίας (σελ. 509-523). Στο Π. Παπούλια-Τζελέπη & Α. Φτερνιάτη (Επιμ) Γραφή και Γραφές στον 21ο Αιώνα: Η Πρόκληση για την Εκπαίδευση. Πρακτικά 5ου Διεθνούς Συνεδρίου Γραμματισμού. Πάτρα: ΠΤΔΕ, Παν/μιο Πατρών.

Yannicopoulou, Α &  Fokiali, Ε. (2016), Transmedia narratives for children and young adults (pp. 776-​789). In E. Deltsou & M. Papadopoulou (eds), Changing Worlds & Signs of the Times: Selected Proceedings from the 10th International Conference of the Hellenic Semiotics Society, Volos: The Hellenic Semiotics Society

The post Επιστροφή στο παρελθόν της Μέσης Γης: Τα Δαχτυλίδια της Δύναμης (και της Διαμεσικότητας) first appeared on Fractal.