Γράφουν οι Γιώργος Η. Ηλιόπουλος και Δημήτρης Ελέας //*
«Η ιστορία ως δημιουργία» με αφορμή το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη, ο Θεός και ο άνθρωπος. Ο Θεός ως «φαντασιακή σημασία» και ο άνθρωπος ως «συνειδητό υποκείμενο» από την αρχαιότητα έως τον σημερινό κόσμο, δεν μπορεί παρά να είναι μια μεγάλη πρόκληση για τη σκέψη σήμερα. Σκέψη που πηγαίνει από τον Φρόιντ πίσω στον Μαρξ, από τον Μαρξ πίσω στον Σαίξπηρ, και από τον Σαίξπηρ έρχεται ξανά σ’ εμάς [1]. Στοχαστική παρατήρηση που πηγαίνει, από την «ιστορία ως δημιουργία» πίσω στην ανθρώπινη δημιουργία, από την ανθρώπινη δημιουργία πίσω στο «εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο» και από το «εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο» έρχεται σ’εμάς…
![]()
Ι.
Η θρησκεία παίζει καθοριστικό ρόλο στην ιστορία και την ιστορία προσπαθούμε να την αντιλαμβανόμαστε ως διαρκώς ανανεούμενη δημιουργία (ως δημιουργία αέναη· ακόμη και μέσω του παρόντος κειμένου, σημειωτέον, συντελείται η θέσμισή της)[2]. Η ανθρωπότητα αναδύεται από το Χάος και το νόημα από την ιστορία[3]. Στη θρησκεία εμπεριέχονται μύθος και πίστη: πρόκειται για συνιστώσες που βρίσκονται σε σχέση έντασης με τον λόγο, ενώ από την άλλη παρέχουν στον άνθρωπο έναν ορισμένο προσανατολισμό στον χωροχρόνο. Η θρησκεία ως «φαντασιακή σημασία» και το αίσθημα πίστεως που τη στηρίζει –και που σε λογικό επίπεδο ξεκινά από την υπεραπλούστευση και καταλήγει πάλι σ’ αυτήν– λειτουργεί σωστά όταν εκπληρώνεται στην πράξη η επιταγή: «πρωτίστως να είσαι άνθρωπος και μετά Έλληνας ή Γάλλος, και μετά Mουσουλμάνος, Βουδιστής, Χριστιανός ή Ιουδαίος». Με αυτόν τον τρόπο είναι δυνατό να αποφεύγονται οι σφαγιασμοί, οι εθνικισμοί, οι σκοταδισμοί των ιεροεξεταστών και η σημερινή τρομοκρατία.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων θα πρέπει, λοιπόν, να πούμε πως έχει νόημα το ερώτημα αν πράγματι ευθύνεται η θρησκεία, άμεσα ή έμμεσα, για τα μεγάλα εγκλήματα του απώτερου και πρόσφατου παρελθόντος[4]. Είναι ενδιαφέρουσα η σχετική συζήτηση, καθώς οι θεωρητικοί των θρησκειών είναι πράγματι δυνατό να βρουν, στηριγμένοι σε κείμενα και παραδόσεις, τρόπους αποτίναξης και αποκήρυξης οποιασδήποτε σχέσης με τις πηγές των εγκλημάτων. Απέναντι σε μια τέτοια κατεύθυνση του διαλόγου έχουμε, όμως, να πούμε ότι τέτοια ερωτήματα ενδιαφέρουν περισσότερο τους υποστηρικτές ή τους πολέμιους της κάθε επιμέρους θρησκείας. Εμείς στεκόμαστε σ’ αυτά από θέση αρχής προκειμένου να αναδείξουμε τις αρετές και το υπόβαθρο της θέσης πως τα «μεγάλα οράματα» είναι σύμφυτα με τα απάνθρωπα αποτελέσματά τους: πρόκειται για μια βασική και χαρακτηριστική θέση του στοχασμού του Κορνήλιου Καστοριάδη.
Σε οποιαδήποτε θρησκεία οι άνθρωποι, στη μεγάλη πλειονότητά τους τουλάχιστον, δεν πίστεψαν με ορθή κρίση και ψυχική απλότητα, πίστεψαν με ατομική ιδιοτέλεια, ακόμη και με δόλο, ενώ από την άλλη έπρεπε να δείχνουν τυφλή πίστη στο ιερατείο, με αποτέλεσμα είτε να ανέχονται συστήματα διαφθοράς, είτε ακόμη και να συμμετέχουν σ’ αυτά. Ο Φρόιντ υποστηρίζει: «η θρησκεία εμποδίζει την κριτική σκέψη, γίνεται υπεύθυνη για την εξασθένηση της νόησης»[5]. Οι θρησκείες επικαλούνται και λατρεύουν τον μεγάλο Θεό και δεν αφήνουν τον άνθρωπο να δει ότι ο ίδιος είναι οιονεί μικρός Θεός, υπεύθυνος για τη δική του μοίρα και ηθική προσωπικότητα, που αν εντάξει στη ζωή του την υπεύθυνη κρίση, την αυτοσυνείδητη δημιουργία, βιώνει την απλότητα και τα όρια που απορρέουν από τη δικαιοσύνη. Η θρησκεία μπορεί να έχει μια χρησιμότητα και ίσως επισημαίνει κάπως την μεγάλη αξία της ζωής, ενώ το τέλος της ζωής είναι το τέλος δια του φυσικού θανάτου. Ο θάνατος, η εγκόσμια και ορατή όψη του, συγκεντρώνεται από πολιτισμική άποψη στα νεκροταφεία. Δίπλα σε πολλές εκκλησίες και ναούς υπάρχουν οι τάφοι των νεκρών –πόσο σπουδαία άρα είναι η ζωή!– και πόσο θα έπρεπε αυτή η ζωή, που πιθανώς να είναι και η μόνη, να διέπεται από την τέχνη του βίου, με συστατικά καλοσύνης και λογικής!
«Πάντως ως χριστιανοί είμαστε κακοί χριστιανοί» θα έλεγε με το γνωστό ύφος του ο Καστοριάδης. Διότι, εκτός «της σωτηρίας της ψυχής μας» μάς ενδιαφέρει η τύχη της κοινωνίας: «Για έναν χριστιανό, αν πράγματι είναι χριστιανός, αυτό που έχει σημασία δεν είναι η τύχη της κοινωνίας, αλλά η σωτηρία της ψυχής του και η κατάκτηση της αιώνιας ζωής»[6].
Είναι καλό πάντως να βλέπουμε τις μεγάλες θρησκείες του Ισλάμ, του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού σαν αδέλφια, που προσπαθούν και τα τρία μαζί να δημιουργήσουν μια κατανοητή εικόνα του Θεού. Και συνάμα, να πείσουν κάπως για την ύπαρξή του.
Μιλούν αυτές οι μεγάλες θρησκείες για έναν Θεό που δημιουργεί τον κόσμο, αν όμως αρνηθεί κανείς την ύπαρξή του, τότε αρνείται και τη δημιουργία: o Θεός δεν δημιουργεί τον κόσμο, «απλώς επειδή δεν υπάρχει»[7], λέει ο Καστοριάδης που δήλωνε βέβαια άθεος. Ένας μη-Θεός που δημιουργεί; Ποια απ’ τις τρεις θρησκείες πείθει πιο πολύ; Αν ισχυριστούμε πως καμία θρησκεία δεν πείθει, ποιος εναλλακτικός Θεός θα μπορούσε να πείθει; Όχι δηλαδή πως ο Θεός του Νίτσε στο βιβλίο Ο Αντίχριστος πείθει, ιδίως μετά τα αλύπητα χτυπήματα εναντίον του διεφθαρμένου χριστιανισμού όπως τον χαρακτηρίζει, αλλά και πολυάριθμα χτυπήματα εναντίον του Αποστόλου Παύλου και του Λούθηρου. Και μάλλον ούτε ο υπεράνθρωπος του Νίτσε πείθει[8]. Αξίζει επίσης να σημειωθεί, πως, παρότι ο Καστοριάδης είδε την ιστορία ως δημιουργία, κράτησε πολύ επιφυλακτική στάση απέναντι στις διάφορες θρησκείες που τυγχάνει να είναι όμως «δημιουργίες αρχικές του κοινωνικο-ιστορικού ανθρώπου» και που, παραδόξως, διαδραματίζουν καίριο ρόλο ακόμη και σήμερα! Γιατί διαδραματίζουν ακόμη καίριο ρόλο; Ίσως διότι η κινητήρια δύναμη για την πλειονότητα του πληθυσμού είναι ο ίδιος ο Θεός και ο άνθρωπος, ανεξάρτητα μάλιστα από το τι δηλώνει πως πιστεύει, ακόμη και σήμερα μένει μπροστά σε ό,τι παραπέμπει στο θείο έκπληκτος, με ανοιχτό το στόμα. Έχει, με άλλα λόγια, την τάση να αναφωνεί, όπως ακριβώς ο Χερτς όταν είδε για πρώτη φορά τις τέσσερεις εξισώσεις του Μάξγουελ: «Ist es ein Gott, der diese Zeichen schrieb?»[9] («Θεός έγραψε αυτά τα σύμβολα;»). Και η αναφώνηση ενός τόσου σημαντικού μυαλού με ορθολογικά θεμέλια, δεν μπορεί παρά να θεσμίζει «εκ νέου» τον Θεό ως κοινωνικά σημαντική έννοια μέσα στον σαρανταπληγιασμένο 20ό αιώνα. Έναν αιώνα τόσο μακρινό από τη γέννηση του Ιουδαϊσμού, του οποίου ο Χριστιανισμός αποτέλεσε βλαστάρι παντοδύναμο, για να απλωθεί στη συνέχεια σε χώρες που διέφεραν τόσο πολύ από την Ιορδανία, το Ισραήλ, τη Συρία, τον Λίβανο και την Αίγυπτο, τις χώρες δηλαδή που αποτέλεσαν την αρχική κοιτίδα τόσο του Ιουδαϊσμού, όσο και του Χριστιανισμού.
ΙΙ.
Ίσως είναι χρήσιμο να δούμε και τη λέξη Θεός στην αρχαία Ελλάδα και πώς αυτή η αστείρευτη πηγή της ελληνοδυτικής κληρονομιάς την ανέδειξε σε μέγιστη έννοια. Βεβαίως, στην αρχαία Ελλάδα μιλάμε για την έννοια Θεός στον πληθυντικό, δηλαδή υπάρχει ένας ιδιότυπος «πολυθεϊσμός που αποτελεί εγγύηση της ελευθερίας»[10] και όχι μια επικίνδυνη μονολιθικότητα. Έτσι, η πρώτη μεγάλη διαφορά είναι πως «οι Θεοί ήσαν πολλοί, “ως Θεός”» και η δεύτερη μεγάλη διαφορά συμπυκνώνεται στην καίρια φράση του Καστοριάδη: «Οι αρχαίοι Έλληνες δεν πίστευαν στη μετά θάνατον ζωή, και όπου υπήρχε, όπως στην Οδύσσεια, αυτή είναι μαρτυρική». Οι αρχαίοι Έλληνες, ταυτόχρονα, τις «δυνάμεις» που δεν κατανόησαν, τα μυστήρια, τις ονόμασαν Θεό. Όλα τα ερωτήματα που δεν μπορούσαν να απαντήσουν με τη δύναμη της γνώσης και της λογικής τους, τα συνέδεσαν με τον Θεό. Αυτό που δεν μπόρεσαν να διανοηθούν το ονόμασαν Θεό. «Βγάλανε έτσι» στην αγορά τη λέξη Θεός. Τη «λέξη» αυτή τη χρησιμοποίησαν εκτενώς οι αρχαίοι Έλληνες και οι πρώτοι χριστιανοί άρχισαν να την αξιοποιούν πρακτικά, προτού οι θεωρούμενοι επίγονοί τους την εμπορευθούν και οικοδομήσουν πάνω της την εξουσία. Στην Παλαιά Διαθήκη, αρχή σοφίας –είναι ο– φόβος του Θεού.
Ο Πλάτων και ο μαθητής του ο Αριστοτέλης αναφέρουν στα έργα τους μεταφυσικές δυνάμεις που υπάρχουν και υπήρχαν πάντα. Και κατέληγαν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ότι μέσα στις μεταφυσικές δυνάμεις εμπεριέχεται «κάτι άγνωστο». Το μεγάλο ερώτημα; Το άγνωστο; Ο ποιητής των Όλων; Ποιος τα έφτιαξε «όλα αυτά»; Γιατί κατοικείται ο πλανήτης μας; Γιατί φέγγει το τάδε αστέρι; Έτσι, η λέξη Θεός εσωκλείει όλες τις μεταφυσικές δυνάμεις. Βεβαίως, πριν από τον Θεό αυτόν, ο οποίος γίνεται αντιληπτός ως σύνθετη, δυσερμήνευτη και επί της ουσίας υπεραισθητή οντότητα, οι αρχαίοι Έλληνες αναπτύσσουν τον πολιτισμό τους επωφελούμενοι από τα προγενέστερα επιτεύγματα των Βαβυλωνίων και των Αιγυπτίων, δανείζονται τους αριθμούς που είναι συνεδεμένοι με τη μαγεία αλλά δεν τους ξεγυμνώνουν τελείως από κάθε μεταφυσικό περιεχόμενο κι έτσι οι αριθμοί σύντομα θα γίνουν σημαντικοί, καθώς εν πολλοίς στηρίζουν (ή είναι σε θέση να στηρίξουν) μιαν αυταπόδεικτη λογική[11]. Δίπλα στους αριθμούς θα σταθεί η γραφή ως αποτύπωση του λόγου, κάτι που θα βοηθήσει την ανάπτυξη της «διάνοιας του Ανθρώπου». Πώς θα μπορούσαν, όμως, οι αριθμοί και η γραφή να μην υπηρετήσουν τη «διάνοια του Θεού» που θα απέβαινε τόσο μοιραία για τον πολιτισμό στους επόμενους αιώνες;
Ακόμη και ο εκατοχρονίτης πανεπιστήμων Δημόκριτος[12] που διείσδυσε με τον στοχασμό του στη σύσταση της ύλης, «υπονόησε» την ύπαρξη του Θεού. Και ο Σωκράτης αναφέρει ρητά μια τέτοια ύπαρξη. Το γεγονός ότι από την αρχαία φιλοσοφία έως και τη σύγχρονη αστρολογία, με μορφές επιστημονικά διαμορφωμένες ή εκλαϊκευτικές, ενίοτε εκλεπτυσμένες και ενίοτε αφελείς και απλοϊκές, η ιδέα του Θεού παραμένει ζωντανή στην ανθρώπινη κουλτούρα, αποτελεί άραγε ισχυρό επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης του Θεού; Απάντηση «εμείς» δεν θέλουμε να δώσουμε. Όλα χρειάζονται αναστοχασμό μέσα από μία οπτική που, ει δυνατόν, να μην είναι δυτικοκεντρική, διότι ίσως όλα συνδέονται μεταξύ τους με τρόπους που δεν είμαστε ικανοί να διανοηθούμε, αλλά σίγουρα είμαστε ικανοί να θέσουμε τις καίριες ερωτήσεις ως καινούργιες αφετηρίες.
Πιστεύουν όμως ο αρχαίος φιλόσοφος και ο αρχαίος ιερέας στον Θεό; Τα ιερά μαντεία απελευθέρωναν δυνάμεις, μέσω του λόγου πάντα, που είχαν να κάνουν με την αναζήτηση του άγνωστου Θεού. Ο Θεμιστοκλής ρώτησε το μαντείο αν η Αθήνα θα καταστραφεί απ’ την επιδρομή των Περσών ή όχι. Την πρώτη φορά δεν πήρε απάντηση. Τη δεύτερη φορά γύρισε με την απάντηση: «Όλη η Αθήνα “θα” καταστραφεί, εκτός απ’ τα ξύλινα τείχη». Τι εννόησε ο μάντης (ο «ποιητής») της εποχής; Ξύλινα τείχη = πλοία στη θάλασσα. Κατ’ επέκταση, η «θεϊκή δύναμη» του ανθρώπινου νου έκανε τον Θεμιστοκλή να γράψει ιστορία λέγοντας το: «Έχουμε γη και πατρίδα όταν έχουμε πλοία στη θάλασσα!» Η «θεϊκή δύναμη» του ανθρώπινου νου είναι η καλύτερη απόδειξη πως η θρησκεία, η πολιτική, η τέχνη σε κάποιο βαθμό, είναι ιστορική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι. Η λέξη Θεός λοιπόν κατέληξε στην αρχαία Ελλάδα να σημαίνει αναζήτηση για το άγνωστο, το μυστήριο, αυτό που δεν ξέρουμε ότι θα συμβεί. Η λέξη Θεός «άρχισε» να σημαίνει κάτι επειδή ο άνθρωπος έχει τον πιο ανεπτυγμένο εγκέφαλο από όλα τα ζώα. Η λέξη Θεός στην αρχαία Ελλάδα είναι επίσης ένα «ανοιχτό ερώτημα» με ρίζες στα τέσσερα φιλοσοφικά στοιχεία: ύδωρ, γη, πυρ και αιθέρας.
Η λέξη Θεός έχει, επίσης, κατά κάποιον τρόπο «υπόσταση» στο τρίγωνο Παρθενώνας (Ακρόπολη), Ναός του Ποσειδώνα (Σούνιο) και Ναός της Αφαίας (Αίγινα). Υπήρχε «επικοινωνία» μέσα στο τρίγωνο αυτό, διότι υπήρχε πίστη για κάποιο ανώτερο Θεό μέσα στο τρίγωνο. «Ήξερε ο ένας ναός, τι γίνεται στον άλλον», καθώς καταληκτικά πάντα προτείνει τον ανώτερο Θεό, είτε μέσω του φόβου, είτε μέσω του θάρρους. Το Τρίγωνο αυτό ήταν / είναι σπουδαίο και έδωσε «νόημα», ερωτηματικό ή καταφατικό, στη λέξη Θεός. Θεός έτσι, μπορεί να είναι ο ανθρώπινος νους που αρχίζει να αποκτά «θεϊκή δύναμη». Ο άνθρωπος μπορεί και επεκτείνει την «θεϊκή δύναμη» του νου του μέσω της γνώσης και της τεχνικής[13] και αυτό είναι κάτι που έκανε στους επόμενους αιώνες και κυρίως στον πολύπαθο 20ό αιώνα. Άραγε μήπως κάποιοι άνθρωποι θα προσπαθήσουν στο μέλλον να γίνουν θεοί στη θέση του Θεού;
Η λέξη Θεός έχει, αν μη τι άλλο, ισχυρούς προγόνους.
ΙΙΙ.
Ίσως είναι επίσης καλό να συνεχίσουμε το ταξίδι μας στο Βυζάντιο με τον βαρύ χριστιανισμό της στατικότητας, την παντελή έλλειψη δημοκρατίας και το πηχτό σκοτάδι της στείρας Ανατολής. Με το που σκεφτόμαστε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, δηλαδή τον ελληνικό Μεσαίωνα[14], την πολιτική μεσαιωνική πραγματικότητα, έρχονται στο μυαλό μας τα αίτια ακμής και παρακμής του Βυζαντίου· από την άλλη βλέπουμε ότι το Βυζάντιο το κράτησε όρθιο και μια έννοια του ανώτερου Θεού που πήγασε στην αρχαία Ελλάδα. Σ’ αυτήν τη δημιουργία της ιστορίας και σ’αυτόν τον «λαμπρό πολιτισμό», ήταν / είναι φυσικό αν εμείς θεωρήσουμε κάποια περίοδό του ακμάζουσα καθώς και ότι ακολουθεί –μετά από ένα μεγάλο διάστημα ή μικρό– μια άλλη περίοδος καταστροφών και παρακμής. Αν το Βυζάντιο διατηρούσε κοινωνική συνοχή, με ή χωρίς λαϊκά στρώματα φτωχών και απόρων, με ισχυρό στρατό (διότι μέσω του στρατού προφυλάσσεις τον πολιτισμό, «πολιτισμό του ανώτερου Θεού»), με τη χριστιανική παράδοση, με τη νομοθεσία και, χωρίς να ακούγεται παράδοξο, με τη θέσπιση κοινωνικής πολιτικής, με την τέχνη, με την τεχνική, με την αρχιτεκτονική που θα έφτανε μέχρι τα ανώτερα όρια, τότε για εμάς είναι βέβαιο πως «εδώ» θα μπορούσε να εκδηλωθεί η Βιομηχανική Επανάσταση και να ανακύψει μια νέα αφετηρία απαγκίστρωσης από τον Θεό! Εδώ γεννήθηκε η Δύση και εδώ θα έπρεπε να συνεχίσει την πορεία της, εφόσον όλα όσα συνέβησαν είναι ιστορικώς, κατά το μάλλον ή ήττον, λογικά[15]. Μήπως πρέπει, κατά συνέπεια, να δεχθούμε ότι εδώ γεννήθηκε ο δυτικοκεντρικός Θεός, η έννοια της ύπαρξης του Θεού και ότι, τελικά, «εδώ κάπως έμεινε ο Θεός, ίσως και ως Θεός παρακμής;». Η λέξη Θεός στο Βυζάντιο, είναι επίσης ένα «κλειστό ερώτημα», ένα ερώτημα κλειδωμένο.
Δυστυχώς το πολύ ανθρώπινο ευαγγέλιο που λέγεται ιστορία (και πάλι να τονίσουμε, πως περισσότερο καστοριαδικά, παρά εκκεντρικά, εννοούμε δημιουργία ex nihilo) έμελλε να γραφτεί με άξονα την αποδιοργάνωση και αυτοϋπονόμευση της τότε κοινωνίας, την απέραντη διαφθορά της, την έμπρακτη εξουδετέρωση των λόγων ύπαρξης του στρατού εκείνη την εποχή (ο όποιος υπαρκτός στρατός στις υπηρεσίες της αυτοκρατορίας θα έπρεπε να υπερασπίσει άγνωστη τάξη, άγνωστο σύνολο, άγνωστο μέλλον, άγνωστη ακμή και να δράσει για άγνωστους μακροπρόθεσμους στόχους). Tο Βυζάντιο ήταν μια εδαφικά εκτεταμένη αυτοκρατορία, δυτικού χάους και ταυτόχρονα «ανατολικού θεϊκού χάους». Tο Βυζάντιο ήταν μια αυτοκρατορία χωρίς «εγώ» («ego») και όραμα, αλλά βρισκόταν στη μέση του κόσμου. Στην οικονομία λειτουργεί η άποψη (παράδοξη σήμερα), ότι ο στασιμοπληθωρισμός και η παρανομία εξασφαλίζουν ρυθμούς ανάπτυξης. Το εμπόριο στο Βυζάντιο πέρασε στα χέρια πιο ιδιόρρυθμων και ελκυστικών χεριών. Και όμως ήρθε η παρακμή γιατί, όπως λέει ο Ρίλκε, «έχασαν τον τρόπο να υπάρχουν». Ήρθε η παρακμή γιατί, παραφράζοντας τον Χάμπερμας, θα λέγαμε ότι ήταν «καθεστώς υπηκόων», λαθεμένο ακόμη και στον στόχο του. Ήρθε η παρακμή γιατί οι υπήκοοι αισθάνονταν ότι εκτός του χριστιανισμού δεν ανήκαν πουθενά. Ήρθε η παρακμή αλλά πάντα υπήρχε ο Θεός ως μία λύση και διέξοδος ανάγκης. Όταν η Δύση προχωρούσε σε νέα φαντασιακή θέσμιση όλων των προαναφερθέντων στοιχείων, με εσωτερική ιεραρχία και εξωστρεφή επιθετικότητα, το Βυζάντιο ανακύκλωνε τον κακό εαυτό του! Και ευτυχώς που η Δύση προχωρούσε[16], διότι αιώνες αργότερα «θα μεγαλουργούσε», ιδίως μετά την ανάδυση του προτεσταντισμού, πραγματώνοντας την ιστορία ως δημιουργία!
Μας γοητεύει η περίοδος της παρακμής, διότι μόνο τότε έχουν λόγο να υπάρχουν όλες αυτές οι τάξεις και όλοι αυτοί οι άνθρωποι που «απέναντί» τους έχουν το χάος, είχαν το χάος, είχαν κλειστό «το καστοριαδικό παράθυρο στο χάος», δηλαδή τον κόσμο της Τέχνης, αλλά και των Γραμμάτων και της Επιστήμης. Αιτία ακμής και παρακμής του Βυζαντίου; Παραφράζοντας και πάλι ώστε να δυναμώσει το φως: αιτία ακμής και παρακμής της βυζαντινομάνας Ελλάδας; Στην τωρινή Eλλάδα, ακόμη γιορτάζουμε και κάνουμε πράγματα όπως αυτά λάμβαναν χώρα στο Βυζάντιο. Είμαστε βυζαντινοί στον τρόπο που κάνουμε τις δουλειές μας και αποφασίζουμε για το συμφέρον μας, τα μικροεγώ και η ζηλοφθονία ανθούν! Είμαστε βυζαντινοί ως προς τη μόνιμη τάση του ελληνικού πολιτικού προσωπικού να χρησιμοποιεί ακόμη τη θρησκεία για πολιτικούς σκοπούς με αγιασμούς και ορκωμοσίες – και για αυτό άλλωστε δεν έχει γίνει ακόμη πράξη ο διαχωρισμός Κράτους και Εκκλησίας, κάτι που στη Γαλλία, παραδείγματος χάριν, έγινε το 1905. Τέτοιος διαχωρισμός δεν διαφαίνεται καν στον «ιστορικό ορίζοντα». Είμαστε βυζαντινοί στον τρόπο που οδηγούμαστε πάλι στην παρακμή – και ίσως ουσιαστικά προχωράμε από παρακμή σε παρακμή, τέτοια είναι τα χρόνια της πολυεπίπεδης κρίσης από το 2010 έως σήμερα. Η Ελλάδα έφτασε σε τέτοια ακμή στην αρχαιότητα, που οτιδήποτε ακολούθησε ή θα ακολουθήσει θα είναι ποτισμένο με παρακμή; Ποτισμένο με το πείσμα της παρακμής; Δεν θα έπρεπε να είναι έτσι, αλλά συμβαίνει και ίσως και για λόγους ιστορικής δικαιοσύνης θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως «άξιοι» κληρονόμοι του Βυζαντίου είναι και η Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και όλα κατ’ ουσίαν τα κρατικά μορφώματα που μετά την πτώση της τελευταίας εμφανίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή: από τα διάφορα χριστιανικά κράτη που συστάθηκαν, μέχρι τα διάφορα αραβικά χαλιφάτα που μετεξελίχθηκαν σε σύγχρονα κράτη, όπως τα καθόρισαν γεωγραφικά οι Άγγλοι διπλωμάτες και στρατιωτικοί απεσταλμένοι, κράτη που υφίστανται ακόμη και σήμερα. Όλα τα παραπάνω κράτη αλλά και οι κοινωνίες τους –και τούτο είναι αξιοπρόσεκτο– είναι επίσης «άξιοι κληρονόμοι» μιας έννοιας του Θεού. Και να σημειωθεί και εδώ, κάτι που είναι άλλωστε ευρέως γνωστό, πως ο σημαντικός θεωρητικός Κορνήλιος Καστοριάδης δεν είδε και πάλι με καλό μάτι το Βυζάντιο[17], ή αυτό που τολμήσαμε να περιγράψουμε παραπάνω, παρότι ήταν μια δημιουργία ανθρώπινη που κράτησε 12 σχεδόν αιώνες.
ΙV.
Είδαμε την ιστορία ως δημιουργία, τον «Θεό» και τον άνθρωπο. Είδαμε πως «εδώ γεννήθηκε η έννοια του Θεού και, ίσως τελικά εδώ έμεινε ο Θεός». O άνθρωπος, πρώτα ως χριστιανός βέβαια, θα καταφέρει να θεσμίσει μέσω της Εκκλησίας πως η κάθε δύναμη προέρχεται «…εκ Θεού». Γράφει ο Καστοριάδης επί του θέματος: «Αυτό το εξέφρασε ο [Απόστολος] Παύλος, μεγάλος συγγραφεύς και μεγάλος προπαγανδιστής, όταν έλεγε στην Προς Ρωμαίους Επιστολή: “Πάσα δύναμις και πάσα εξουσία εκ Θεου”… Εκ Θεού»[18]. Με τέτοια ισχύ οργανώνεται η Εκκλησία και όλοι γνωρίζουμε τι έγινε τον Μεσαίωνα, κυρίως στις Σταυροφορίες· ο χριστιανισμός ήταν επίσης ένας «βάρβαρος συνεχής πόλεμος εναντίον των ντόπιων κοινοτήτων» κτλ. Τη φράση αυτή του Aποστόλου Παύλου φαίνεται να την έχουν «ζηλέψει, δανειστεί και αντιγράψει» και άλλες θρησκείες – και όχι μόνον αυτές[19]. Επίσης ο χριστιανισμός συνέδεσε το αίμα με την ψυχή. Η πρώτη θρησκεία που ακολούθησε τον πρώτο διδάξαντα είναι αυτή του Ισλάμ. Το ίδιο θα κάνει και ο άνθρωπος, ως πιστός μουσουλμάνος πλέον, μέσω Τζαμιού και μιναρέδων· λίγους αιώνες αργότερα «…εκ Θεού» εξακολουθεί να απορρέει πάσα δύναμις και πάσα εξουσία! Την εξουσία, όπως μας δείχνει η ιστορία, πάντα την καθαγίαζε η θρησκεία, ενώ την ίδια την θρησκεία, την οποία από τυπική άποψη δεν θα μπορούσε «τίποτα να την καθαγιάσει», την καθαγίαζε ωστόσο σε κάποιον βαθμό η τέχνη των σημαντικών ζωγράφων, αρχιτεκτόνων και μηχανικών. Και για χάρη της θρησκείας, η τέχνη μάτωνε και έφτανε στα όριά της· ο Καθεδρικός του Αγίου Πέτρου στο Beauvais που ξεκίνησε να χτίζεται το 1225, φιλοδοξούσε να είναι ο ψηλότερος και ο επιβλητικότερος καθεδρικός του κόσμου, δεν ολοκληρώθηκε όμως ποτέ γιατί ένα μεγάλο κομμάτι του κατέρρευσε και οι εργασίες σταμάτησαν το 1600.
Πώς φτάνει όμως ο σημερινός άνθρωπος στην κόλαση και την βάρβαρη εκδοχή του ισλαμισμού; Πώς φτάνει ο σημερινός άνθρωπος να προχωράει με «ένα βήμα εμπρός και, δύο βήματα πίσω», φερ’ ειπείν από τους ένοπλους Ταλιμπάν στους ένοπλους δολοφόνους του «Ισλαμικού Κράτους»; Πώς φτάνει ο σημερινός άνθρωπος –και μάλιστα στην σημερινή μας γειτονιά– να κόβει κεφάλια δυτικών δημοσιογράφων; Πώς φτάνει ο σημερινός άνθρωπος από «υπήκοος» του «Ισλαμικού χαλιφάτου» να γίνεται δουλικό μέλος του ISIS και να ασκεί αχαλίνωτη τρομοκρατία εν ονόματι του Θεού; Το «χαλιφάτο έχει ως σημείο αναφοράς» το πρώτο ισλαμικό κράτος που εγκαθίδρυσε ο προφήτης Μωάμεθ στη Μεδίνα το 622[20]. Πώς φτάνει ο σημερινός άνθρωπος με τις γεμάτες ύβρη πράξεις του και τους διάφορους βυζαντινισμούς να τονίζει με τον τρόπο του πόσο «ανεπαρκείς» υπήρξαν οι αρχαίοι Έλληνες; Πρωτοφανείς είναι οι εικόνες βαρβαρότητας που έκαναν τον γύρο του κόσμου, με τα μέλη του ISIS να χτυπούν με βαριοπούλες γλυπτά της αρχαίας Νιμρούντ και να βάζουν φτυάρια και μπουλντόζες στην αρχαία πόλη Χάτρα[21]. Ακόμη και η πιο σπουδαία κόρη μανάβη στην Ιστορία φτάνει να δηλώνει περίπου πως «πάντα ζήσαμε δίπλα στο κακό, αλλά αυτή η δίψα της σημερινής τρομοκρατίας για αίμα, ακόμη και για αίμα αθώων, είναι πρωτοφανής· αν η Δύση δεν την ξεριζώσει, κινδυνεύει να ηττηθεί [η ίδια]»[22]. Βέβαια κάποιος θα ρωτήσει: για αυτό που συμβαίνει σήμερα φταίει ο Θεός ή οι άνθρωποι που είναι ανεπίδεκτοι μαθήσεως; Οι άνθρωποι φταίνε, αλλά την ώρα που κόβουν τα κεφάλια φωνάζουν: «ο Θεός είναι μεγάλος, ο Θεός είναι μεγάλος…», καθώς οι ίδιοι είναι εθισμένοι σε μία έννοια του Θεού σαν να είναι μορφίνη και μία έννοια της θρησκείας σαν να είναι όπιο[23]. Επιπλέον, μήπως ο Θεός είναι ακόμη «εδώ», δηλαδή είναι ακόμη στην ταλαίπωρη γειτονιά μας όσο ποτέ άλλοτε; Στη γειτονιά μας, όπου σχετικά πρόσφατα συναντήθηκαν δύο εκπρόσωποι του Θεού επί γης, ο Πάπας Φραγκίσκος με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο[24]. Οι ισλαμιστές και οι τζιχαντιστές με τις κτηνωδίες τους, οι οποίες συνιστούν τρόπον τινά το Άουσβιτς της εποχής μας, είναι τελικά «οι μεγάλοι κερδισμένοι» της Αραβικής Άνοιξης.
Σκέψεις πάνω στην εξουσία, μετά από όλα όσα συμβαίνουν, μπορούν πλέον να μας αφήνουν αδιάφορους; Τι γεννάει την κακή δύναμη σε ένα χέρι ώστε να σηκώσει μάχαιραν; Βαριοπούλα εναντίον αρχαίου γλυπτού; Τι γεννάει την εξουσία; Ίσως η αθάνατη ζωή που υπόσχονται οι θρησκείες. Ίσως το σπέρμα της ουτοπίας που μούχλιασε για τα καλά στη Σοβιετική Ρωσία. Ίσως το φαντασιακό της ουτοπίας με τις ψευδαισθήσεις που θρέφει! Η ιδέα της ουτοπίας επίσης γεννάει δύναμη, τυραννία. Μήπως άραγε γεννά και τον φόβο της ουτοπίας, το ένστικτο του θανάτου και, επομένως, οδηγεί στη συνέχεια στη ζεστή αγκαλιά του Θεού; Ίσως γεννά το σπέρμα της φήμης που τόσοι επιδιώκουν διακαώς, διότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θέλει πραγματικά «να μάθει», αλλά θέλει «να τον μάθουν!» Πώς αλλιώς μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι ένας αποτυχημένος άνδρας (ο Τζιχάντι Τζόν κατά τους πράκτορες της ΜΙ5) φεύγει από το Λονδίνο, γίνεται μέλος του ISIS και σαν δήμιος αρχίζει να κόβει κεφάλια βιντεοσκοπώντας την απάνθρωπη αυτή πράξη σαν να είναι απόσπασμα χολιγουντιανής ταινίας; Πώς μπορεί να εξηγηθεί η πράξη του να σκοτώσει γυναίκα πάνω στην ώρα της γέννας; Αν μας μιλούσε ο Θεός, φανταζόμαστε ότι θα μας μιλούσε για δυνάμεις και αυτό πρέπει να μας τρομάζει πολύ. Παντού τριγύρω σχέσεις δύναμης, αγγλιστί: «Αmbition for power never ends for the psyche».
Υπάρχει η φιλοδοξία ακόμη και του σερβιτόρου για δύναμη-εξουσία; Nαι, η φιλοδοξία είναι πως ένας junior waiter θέλει (τόσο, μα τόσο πολύ, αν είχε την ευκαιρία θα σκότωνε κιόλας) να γίνει waiter… Όποιος θέλει να ανέλθει δεν διστάζει να εμπλακεί σε εντυπωσιακές μακιαβελικές καταστάσεις, όπου κυριαρχούν η συνεχής προσπάθεια, η υπομονή, η επιμονή, αλλά και ο δόλος. Ένας θολός δόλος μη κοπερνίκειος, που είναι πιο μεγάλος απ’ τον θόλο του κρανίου του Χίτλερ! Ο Μισέλ Φουκώ, ένας εμβριθής στοχαστής που σχεδόν πάντα καταλήγει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα, διακρίνει παντού σχέσεις δύναμης και εξουσίας. Και ίσως λόγω της σχέσης δύναμης και εξουσίας διέπραξε και ο ίδιος το μεγάλο ατόπημα να υμνήσει την Ιρανική επανάσταση του 1979. Πεθαίνει ο άνθρωπος για εξουσία και κρατώντας στο χέρι ένα AK-47 (Καλάσνικοφ), έχοντας στην τσέπη ένα κουζινομάχαιρο, ενώ φορώντας άρβυλα πασχίζει να κυνηγήσει την απόλυτη εξουσία. Πεθαίνει ο άνθρωπος για εξουσία ακόμη και μέσα στα καρναβάλια της Βραζιλίας. Έχουμε ξαναγράψει: «Aκόμη και τα μωρά, αν τα παρατηρήσεις καλά, πεθαίνουν για εξουσία. Τα μωρά πρώτα εξουσιάζουν τη μάνα και μετά την κοινωνία»[25]. Τα μωρά, βγαίνουν από την κούνια[26], θα κουβαλάνε όμως αυτήν την ανάγκη για εξουσία δια παντός μέσα τους και ο ρόλος της παιδείας ως θεσμού είναι να την εκλογικεύσει και ακόμη να την τιθασεύσει· αυτός ακριβώς είναι και ο ρόλος, σε μιαν ευρύτερη προοπτική, της κοινωνίας.
Ψάχνουμε έναν άνθρωπο που θα είναι ικανός για τη «Συνωμοσία του Λόγου;» Ναι, ψάχνουμε έναν άνθρωπο που θα είναι μέτρο σύγκρισης για τα πάντα. Ο Ηράκλειτος είπε: «Ένας άνθρωπος για μένα αξίζει όσο μύριοι, όταν είναι άριστος». Έναν άνθρωπο που θα έχει κρίσιμη θέση στην κοινωνία. Έναν άνθρωπο που θα είναι αυτόνομος και όχι ετερόνομος. Έναν άνθρωπο ώστε να μην είναι ο κωφάλαλος πιστός και ακόλουθος του ισλαμιστή μουλά της Αλ Κάιντα, του ISIS ή ο κωφάλαλος ψηφοφόρος του Έλληνα βουλευτή ή ο πιστός άμισθος δούλος του κύριου Ζάκερμπεργκ, ιδρυτή του Facebook. Έναν άνθρωπο που να μπορεί να πιάσει τον ταύρο απ’ τα κέρατα και να οδηγήσει τανκ αν χρειαστεί για να προασπίσει την ελευθερία του. Έναν άνθρωπο που θα εκπέμπει το φως της γνώσης και της κριτικής σκέψης. Έναν άνθρωπο που δεν θα αποδέχεται άκριτα και, κυρίως, δεν θα προβάλλει αβασάνιστα το μεγαλείο ιστορικών προσωπικοτήτων (λέγοντας, φερ’ ειπείν, με έμφαση: Μέγας Πέτρος ή Μεγάλη Αικατερίνη), διότι έτσι υποβιβάζει έμμεσα και υποτιμά τους εν ενεργεία αγρότες, καλλιτέχνες, υπαλλήλους, επιστήμονες, εργάτες και διάφορους άλλους επαγγελματίες και δημιουργούς. Έναν άνθρωπο, επομένως, που όταν εκπαιδεύει παιδιά θα αποφεύγει να λέει: Ο μεγάλος Σωκράτης, ο μεγάλος Πλάτωνας, ο μεγάλος Νίτσε, ο μεγάλος Καστοριάδης, αλλά θα προτιμά να λέει: ο σημαντικός Σωκράτης, κ.ο.κ. Έναν άνθρωπο που θα κάνει ανοιχτά λόγο για την βαρβαρότητα, την πηγή των δεινών των Κούρδων στα βουνά της Τουρκίας και πιο πρόσφατα στο Κομπανί της Συρίας. Έναν άνθρωπο που θα μιλά ανοιχτά για τη βαρβαρότητα που υφίστανται για μεγάλο διάστημα οι Παλαιστίνιοι στη Λωρίδα της Γάζας. Έναν άνθρωπο που θα τολμήσει να μιλήσει εναντίον της βαρβαρότητας της Κίνας ως αναδυόμενης υπερδύναμης που έχει απομονώσει και καταπιέσει τους Θιβετιανούς πολίτες και μοναχούς στο Θιβέτ. Έναν άνθρωπο που θα έχει λόγο, τόλμη ακτιβιστή, ανεξαρτησία και δύναμη και θα λέει στον εαυτό του: «Θα μένω όρθιος πάντα, και ’γω από μόνος μου θα κάνω το δέντρο δάσος».
«Θα μένω όρθιος πάντα; Ναι, ως ορθάνθρωπος!» Μιλούμε και γράφουμε για τον oρθάνθρωπο, ως το αντίθετο του ανθρώπου που υπηρέτησε τον ολοκληρωτισμό στο παρελθόν και σήμερα υπηρετεί την τρομοκρατία και τον θρησκευτικό φανατισμό! Ο Νίτσε μίλησε με το δικό του μοναδικό τρόπο για τον μυθικό και διαβόητο «Übermensch» («υπεράνθρωπο»). Και τελικά η μετά το 1900 ιστορική πραγματικότητα έχει δείξει ότι ο υπεράνθρωπος υπήρξε μόνον ως διάσταση βαρβαρότητας, βίας και απανθρωπιάς, βίας και μισανθρωπιάς. Βίας και μωρίας εγκώμιον! Ο υπεράνθρωπος υπήρξε μόνο ως καημενούλης και φουκαράκος!
Οι άνθρωποι είναι σπουδαία και ιδιαίτερα κοινωνικά όντα και μόνο σαν εξαιρέσεις[27] μπορούμε να δούμε ανθρώπους να μην επιλέγουν άλλους ανθρώπους για να συγκροτούν μαζί τους κοινωνία[28]· και πάλι, όμως, παντού υπάρχουν οι άνθρωποι είτε με τα έργα τους, είτε με τα λόγια τους. H ιστορία πληροφορεί πως στις 5 Νοεμβρίου του 1605 ένας άνθρωπος συνέζευξε τα λόγια με τα έργα, ο Guy Fawkes προσπαθεί να πυρπολήσει το Βρετανικό Κοινοβούλιο, σύμβολο τυραννίας τότε. Ο άνθρωπος λοιπόν έχει και τη δύναμη να επηρεάζει τις εξελίξεις, πάντα. Ένας άνθρωπος εναντίον του τυραννικού Κοινοβουλίου! Επηρεάζει και ταυτόχρονα επηρεάζεται, δηλαδή θεσμίζων και θεσμιζόμενος είναι ο άνθρωπος! Έτσι, κάθε εποχή έχει το δικό της φαντασιακό και είναι μοναδική και «ανεπανάληπτη». Έτσι, τρόπον τινά, κάθε κοινωνία είναι μοναδική και ίσως θα έπρεπε να μιλάμε για κοινωνίες, στον πληθυντικό και μόνο[29]. Οι άνθρωποι κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας είναι «ανεπανάληπτοι», καθώς ανάμεσα στην ύλη και τις ιδέες κάτι υπάρχει και κάτι ενώνει μαζί την ύλη με τις ιδέες! Τι είναι αυτό που υπάρχει; «Υπάρχουν τα θεσμισμένα νοήματα, υπήρχαν σε κάθε εποχή και θα υπάρχουν. Όταν πιάνω ένα κέρμα ευρώ στο χέρι δεν είναι μόνο το μέταλλο αλλά και όλες οι άλλες σημασίες, οικονομικές, πολιτικές, πολιτισμικές. Εικονίζεται πάνω στο κέρμα π.χ. μια γέφυρα, ένας άνθρωπος, μια χελώνα (σύμβολο στατικότητας) κτλ., κτλ.»[30]. Τα θεσμισμένα αυτά νοήματα, –για τα οποία ο Καστοριάδης, εφ’ όσον συνέλαβε την σπουδαιότητά τους, μίλησε με έναν ξεχωριστό τρόπο, κάνοντας λόγο για φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας–[31] πρέπει να δίνουν ακόμη περισσότερη έμφαση και αξία στον άνθρωπο, δηλαδή στην ανθρώπινη δημιουργία ενός ανθρώπου ανεξάρτητου και όχι ενός δούλου που με δόλο και «φονικό σνομπισμό» θα υπονομεύσει τον συνάνθρωπό του με την πρώτη ευκαιρία και σαν μικρός φαρσέρ θα επιβουλευθεί τον συνάνθρωπό του και θα του ρίξει γροθιά στο στομάχι έχοντας ως δικαιολογία τον Θεό!
V.
Ίσως, εδώ, πρέπει να γυρίσουμε στο ζήτημα της ιστορίας ως δημιουργίας για να δούμε πώς πηγάζει αυτή η δημιουργία από το Χάος, αλλά και πώς ξεπηδάει η κάθε δημιουργία μέσα στο «ιερό» τρίγωνο: οίκος – πόλις – αγορά ή, διαφορετικά, μέσα από αυτό που «εμείς» μορφοποιούμε ως το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο. Και ίσως κατανοήσουμε καλύτερα τον Θεό ως φαντασιακή σημασία, δημιούργημα του ανθρώπου, αλλά και τον Άνθρωπο ως δημιούργημα της κάθε κοινωνίας και του ανθρώπου που είναι μέλος της.
Ιστορία, Θεός, Άνθρωπος: όταν ακούν ή διαβάζουν οι άνθρωποι αυτές τις λέξεις, στο μυαλό τους έρχονται πολλά, το ίδιο συμβαίνει και με τη λέξη δημιουργία. Δημιουργία είναι που ένας φιλόσοφος έγινε βοηθός φαρμακείου[32]. Δημιουργία είναι, ας πούμε, από μια παρτιτούρα του Μπαχ, μέχρι τη δημιουργία του iPhone, ή το ταξίδι του (Μέγα) Πέτρου στην Ολλανδία όπου έμαθε τα μυστικά κατασκευής πλοίων, γύρισε πίσω αργότερα και κατέστησε τη Ρωσία ναυτική δύναμη, ή το ταξίδι το 1945 του Καστοριάδη με το πλοίο Ματαρόα στον Τάραντα της Ιταλίας και από κει με τρένο, δίπλα στις πεσμένες στάχτες από τον Μεγάλο Πόλεμο, στο Παρίσι. Ακόμη και μία κλειδαριά πόρτας είναι δημιουργία – και μάλιστα ένας Γάλλος βασιλιάς είχε εμμονή με το να δημιουργήσει την τέλεια κλειδαριά. Δημιουργία είναι ότι ο Μιχαήλ Άγγελος πήγαινε και επιτηρούσε τα μάρμαρα που του έκοβαν στα λατομεία[33]. Δημιουργία είναι που ο άνθρωπος κατάλαβε έγκαιρα πως το βόδι έχει δύναμη, αλλά το γαϊδουράκι είναι πιο έξυπνο αν και λιγότερο δυνατό από το βόδι, ενώ αργότερα θα αρχίσει να εξημερώνει το γοργοκίνητο άλογο που συνδύαζε δύναμη και εξυπνάδα[34]. Το 1453 είναι δημιουργία, όπως και το 1492 είναι δημιουργία, το 1989 η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, όπως συνηγορεί και μία ακόμη προσωπική μαρτυρία για το γεγονός εκείνο, είναι δημιουργία[35]. Ο Καστοριάδης ο ίδιος θα πει, δημιουργία είναι και το Γκουλάγκ και η Ακρόπολη και άλλα πολλά. Έτσι, οι μάχες που δόθηκαν στο Στάλινγκραντ είναι δημιουργία και δημιουργία είναι ακόμη και η αλλαγή του ονόματος της πόλης σε Βόλγκογκραντ και πάλι δημιουργία είναι το ότι κάποιοι μοιράζουν σήμερα φυλλάδια και θέλουν η μυθική πόλη να αποκτήσει και πάλι το προηγούμενο όνομά της. Η συγκυρία ταιριάζει με την αποκατάσταση του ονόματος του δήμιου Στάλιν που επιχειρεί ο Πούτιν σαν «άξιος εγγονός»[36]. Δημιουργία ως παράσταση είναι και ότι ο Μουσολίνι γύριζε τη Ρώμη με αυτοκίνητο κρατώντας στα χέρια του ένα μωρό λιοντάρι για να εντυπωσιάζει τις γυναίκες. Δημιουργία είναι και το καλοδεμένο γλυκό κυδώνι που θα σε κεράσουν στην Ηλεία, δημιουργία είναι και τα tapas στην Ισπανία και το Yorkshire pudding. Δημιουργία είναι το ότι το τελευταίο φιορίνι μετατρέπεται σε 170 φιορίνια στο τέλος του Παίχτη, όπως και η πρώτη επιστολή του Αϊνστάιν στον Καραθεοδωρή, τον μέντορά του. Δημιουργία είναι ο καθαγιασμός των υδάτων την ημέρα των Θεοφανείων, δημιουργία είναι και ένα ποίημα του Καβάφη, δημιουργία είναι η τέχνη που συνιστά η γραφή, αλλά και η γραφή ως μετάφραση[37], δημιουργία είναι και η προσπάθεια για την πολιτική οργάνωση[38], η οικολογία, ο καπιταλισμός, η Αριστερά, δημιουργία είναι και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, ο σχηματισμός ενός σταυρόλεξου ή η λύση του είναι δημιουργία. Δημιουργία «αλύγιστη ή λυγισμένη η Κίνα ως χώρα», ήταν ο άνθρωπος μπροστά στο τανκ που έγινε και διάσημη φωτογραφία[39]. Πίσω από όλα αυτά στέκεται ο άνθρωπος, αν και κάποιες φορές είναι λυγισμένος. Όλα είναι δημιουργία που εξηγείται ως ρους αέναος από το εκκεντρικό προς το ερωτικό που κρύβει μέσα του δέος και αγώνα αρχέτυπο και μόνον.
Εν αρχή ην η δημιουργία. Και δημιουργία είναι και ο αρχικός σκοπός τούτης της αιματηρής διάστασης περί εκκεντρικού-ερωτικού στοιχείου που αρχίζει ως μια προσέγγιση ή, σωστότερα, μια αντι-ανάγνωση. Το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο στην ιστορία: Tι είναι αυτό; Tι προσπαθεί να μας διδάξει ατομικά και έκτοτε συλλογικά;
Είναι αυτό που δίνει ώθηση στην κοινωνία, είναι αυτό, το διαφορετικό που σκέφτηκαν, σκέπτονται ή θα σκεφτούν οι άνθρωποι, ο ένας άνθρωπος. Το εκκεντρικό το σκέφτονται λίγοι άνθρωποι αρχικά και κάνει και τους άλλους ανθρώπους να σκεφτούν πάνω σε αυτό όταν μάθουν «περί τίνος πρόκειται». Κάποιοι άνθρωποι προσπαθούν να σκεφτούν το διαφορετικό, το καταφέρνουν. Το εκκεντρικό στοιχείο γεννιέται, δίπλα στην επιθυμία των ανθρώπων να σκεφτούν και να πράξουν διαφορετικά. Το εκκεντρικό είναι το διαφορετικό που θα μετουσιωθεί σε ερωτικό όταν οι άνθρωποι το μοιραστούν μεταξύ των, ο ένας άνθρωπος στον πληθυντικό μοιράζεται ως το νέο και το επαναστατικό μέσα στην ανθρώπινη κατάσταση. Εν συντομία, ανακαλύπτω «κάτι», και αυτό το «κάτι» το μοιράζομαι: αυτή είναι μια «ενστικτώδης» ανάγκη του ανθρώπου που τη μοιράζεται με τους άλλους. Και επίσης, ερωτικό είναι, διότι γίνεται κοινό κτήμα, χωρίς καμία έννοια ιδιοκτησίας (ακόμη και η σύγχρονη σχετικά έννοια των πνευματικών δικαιωμάτων [copyright] έχει «ζωή» 70 χρόνια).
Δυνατό ήταν το εκκεντρικό στοιχείο σε μερικές περιόδους που αξίζει να δούμε: Δυνατό ήταν στην αρχαία Ελλάδα. Δυνατό ήταν στην Αλεξάνδρεια. Δυνατό ήταν στην Ιταλία της Αναγέννησης. Δυνατό ήταν την περίοδο του Διαφωτισμού στην Ευρώπη, τη Δύση. Δυνατό ήταν στην Αγγλία του 19ου αιώνα.[40] Το εκκεντρικό σπρώχνει την ιστορία και το φορτώνονται στην πλάτη τους οι διάφοροι δημιουργοί, οι μαθηματικοί, οι εφευρέτες, οι λογοτέχνες, οι αγρότες, οι φυσικοί, οι αγγειοπλάστες, οι μάγειροι! Το εκκεντρικό το φορτώνονται στην πλάτη τους «οι τρελοί του χωριού» που είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από τρελοί. To εκκεντρικό-στοιχείο το πήραν στις πλάτες τους αυτοί που αποκαλούμε απερίσκεπτα τρελούς, (στην αρχή σ’ αυτούς συγκαταλεγόταν ο Ηράκλειτος, όπως μας πληροφορεί ο Αξελός): αυτοί είναι οι δημιουργοί, οι διάφοροι δημιουργοί. Οι σπουδαίοι αγρότες, ξεκούρασαν τον άνθρωπο από τη συνεχή μετακίνηση του κυνηγού και του έδωσαν «τη βάση» για να σκεφτεί καλύτερα (εκκεντρικό στάδιο) να μοιραστεί καλύτερα (ερωτικό στάδιο). Οι σπουδαίοι αγρότες είναι οι πρώτοι διδάξαντες, κατ’ επέκταση, αυτής της αλήθειας. Όπως θα γράψει ο Σιοράν: «Ο πολιτισμός προχωράει από τη γεωργία στο παράδοξο».
Ίσως πολλοί από τους δημιουργούς δεν θα ήθελαν να μοιραστούν το εκκεντρικό, το νέο στην δημιουργία τους, με τους άλλους. Το ερωτικό στοιχείο όμως, κάνει τους (δύσκολους) δημιουργούς να το μοιραστούν με την κοινωνία, διότι η κοινωνία είναι σε εξέλιξη· η ιστορία, με άλλα λόγια, έχει γεννήσει στον άνθρωπο την ανάγκη για καλυτέρευση των συνθηκών της ζωής του, κάτι που ενίοτε συμβαδίζει με την ανάγκη για φήμη και δόξα. Ο κάθε γονιός επίσης θέλει το παιδί του να τα καταφέρει καλύτερα στη ζωή από ό,τι τα κατάφερε ο ίδιος. Έτσι, μια σπουδαία εφεύρεση, αν έμενε στο συρτάρι του δημιουργού της, δεν θα βοηθούσε ούτε την κοινωνία, ούτε τον δημιουργό τον ίδιο. Άρα, η νέα εφεύρεση αξίζει να γίνει κτήμα της κοινωνίας.
Το ότι κάποιοι άνθρωποι σκέφτονται και δρουν έτσι, παίζει ρόλο προωθητικό για την κοινωνία· μια διάσταση αυτής της ίδιας τάσης είναι η βούληση για φήμη (Will to fame) και μια άλλη η βούληση για ισχύ (Wille zur Macht, will to power). Διαβάζουμε μερικές απ’ τις αμέτρητες σημειώσεις του Νίτσε υπό το πρίσμα αυτό. Διαβάζουμε επίσης και μια εισαγωγή πάνω στις σημειώσεις του Νίτσε. Ο Νίτσε προσπάθησε με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο να εξηγήσει πώς άρχισαν «όλα αυτά» εντός της ιστορικά καθοριζόμενης κοινωνικότητας και εκφράζει την άποψη ότι η βούληση για ισχύ είναι η θεμελιώδης δύναμη που συνέβαλε αποφασιστικά στη διασφάλιση της επιβίωσης του ανθρώπου. Απαραίτητο είναι να γράψουμε επίσης πως «κομμάτι πολύτιμο του εκκεντρικού στοιχείου είναι η τρέλα, το ψυχιατρείο, ακόμη και η φυλακή σε μερικές περιπτώσεις», τα οποία, δυστυχώς, έχουν αποτελέσει για διάφορους λόγους την πιο κακόφημη γειτονιά της ανθρώπινης Iστορίας, λες και η Ιστορία δεν είναι πονηρή και πανούργα. Όσοι μελετούμε την ανθρώπινη κοινωνικότητα με τον προσήκοντα ρεαλισμό είναι σκόπιμο να αξιοποιήσουμε τον στοχασμό του Νίτσε, διαβλέποντας από την άλλη και τα όριά του. Σ’ αυτό το πλαίσιο επιχειρούμε να δούμε υπό το πρίσμα της γονιμότητας του στοχασμού τους όλους τους «στοχαστές της υποψίας»,[41] κάτι που σημαίνει ότι στη θέση των όποιων μεγάλων θεωριών τους δεν βλέπουμε παρά το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο, το οποίο προβάλλει στην καθαρότητά του ιδίως όταν χειραφετείται από στοιχεία δογματισμών και θεωρητικών διαμαχών και περιχαρακώσεων. Υπ’ αυτό το πρίσμα μπορεί κανείς να αποτιμήσει ορθά την κριτική θέση του Καστοριάδη έναντι του Μαρξ, σύμφωνα με την οποία αποτελεί αυταπάτη η αναγωγή του αιτήματος του κοινωνικού μετασχηματισμού σε μιαν ορισμένη θεωρία που εμπεριέχει τη «σοφία» της ιστορίας. Ο Καστοριάδης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την άποψη ότι δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως «στοχαστής της υποψίας» ή, ακόμη χειρότερα, ως στοχαστής που άφησε πίσω του μία νέα συγκροτημένη, συστηματοποιημένη θεωρία, η οποία θα μπορούσε να εκτραπεί σε ένα ελεεινό μικρό δόγμα.
Σε μία εποχή μίζερη όπως η σημερινή, τι μπορείς να πεις για το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο; Δεν υπάρχουν οι άνθρωποι, o ένας άνθρωπος στον ενικό, να σκεφτούν διαφορετικά, το εκκεντρικό και, ακολούθως, να μοιραστούν με τους άλλους, το ερωτικό; Στη σημερινή εποχή το εκκεντρικό η κοινωνία το περιμένει από τους δημιουργούς και πάλι· οι ακτιβιστές συνεχίζουν να μάχονται, ενώ οι πολιτικοί έχουν αφήσει την κατάσταση εκτός ελέγχου εδώ και καιρό, όπως εύστοχα παρατηρούσε ο Kαστοριάδης, κατά μείζονα δε λόγο οι ψηφοφόροι. Το εκκεντρικό-δημιουργικό στοιχείο δεν είναι και πολύ εύκολη υπόθεση, αλλά ανακύπτει κάθε στιγμή, κάθε στιγμή είναι δυνατόν να εισέλθει στη ζωή κάθε ανθρώπου (κάθε άνθρωπος μπορεί να είναι δημιουργός, να είναι τουλάχιστον για ορισμένες στιγμές δημιουργός). Κάθε άνθρωπος είναι ικανός να διανοηθεί το διαφορετικό και να το προσφέρει στους άλλους. Αυτή η θέση δεν μπορεί παρά να είναι συνυφασμένη με πίστη στον άνθρωπο.
To εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο φερ’ ειπείν πριν 500 αιώνες, πριν 25 αιώνες, στον σημερινό 21ο αιώνα ή στον 26ο και στον 101ο αιώνα, ή σε όποιον άλλον αιώνα θέλετε του παρελθόντος ή του μέλλοντος, δρα πάντα ή θα δρα πάντα με τον ίδιο τρόπο. Το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο είναι υπεύθυνο για «όλα αυτά» μέσα στο κοινωνικό-ιστορικό και την πρόοδο που αυτό πάντα φέρνει ωσάν αρχετυπικό φως, ωσάν δημιουργία και ωσάν απλώς ιστορία ως δημιουργία.
Αν το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο λειτουργεί, δια της διαστροφής ή της απουσίας του, αρνητικά, όπως στην περίπτωση του Γκουλάγκ ή του Ολοκαυτώματος εναντίον των Εβραίων (αν δηλαδή εμφανίζεται ως ένας «νέος» τρόπος εξόντωσης συν-ανθρώπων), τότε, ένα νέο, πιο υγιές, πιο ανθρώπινο, εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο, θα δημιουργηθεί, θα αυτοδημιουργηθεί και θα καταργήσει το απάνθρωπο και απαξιωτικό προηγούμενο «εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο».
Στο μικρό χωριό, την μητρόπολη και σε όλους τους πολιτισμικούς «πλανήτες» και όλες τις θρησκευτικές κοινότητες, το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο εκδηλώνεται πάντα και είναι αυτό που οδήγησε «όλα αυτά» στο σημείο να είναι όπως είναι σήμερα. Διάφορες εκφάνσεις του εκκεντρικού-ερωτικού στοιχείου γέννησαν την ηθική (όπως επισημαίνει σωστά επ’ αυτού ο Νίτσε) και, ως συνέπεια της ηθικής, τη θρησκεία. Η θρησκεία, όμως, λειτούργησε ως δύναμη κατάπνιξης και θανάτωσης εκείνων ακριβώς των στοιχείων που τη δημιούργησαν, πρωτίστως δε του εκκεντρικού-ερωτικού στοιχείου. Κατά τον μεσαίωνα, το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο μετατράπηκε σε εκκεντρικό-αδιάφορο στοιχείο. Η διάνοια του μεσαιωνικού ανθρώπου παρήγαγε σκέψη, φαντασία, εμπειρία και γνώση, πλην όμως το θρησκευτικό «status quo» της εποχής δεν επέτρεπε σ’ αυτά τα στοιχεία να «ερωτικοποιηθούν», δηλαδή να γίνουν κοινό κτήμα, να βρεθούν στο επίκεντρο του κοινωνικού βίου.
Η Ιστορία, εν κατακλείδι, δεν είναι μονάχα αυτό που φαίνεται στην επιφάνεια, αλλά είναι πρωτίστως το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο ως άτμητη ενότητα που τη συνέχει και την καθιστά δυνατή. «Η βιτγκενσταϊνική έννοια της αντίληψης, η οποία συνίσταται στο να βλέπουμε ακριβώς τις διασυνδέσεις»[42] είναι αυτή ακριβώς που μας επιτρέπει να βλέπουμε την προαναφερθείσα αρχέγονη μα και συνάμα τόσο επίκαιρη διασύνδεση. «Ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν»[43] είναι η γνωστή αρχική φράση του Tractatus logico–philosophicus που στην περίπτωση του προκείμενου θέματος μπορεί να αναδιατυπωθεί ως εξής: «Ο κόσμος είναι όλη η ιστορία ως δημιουργία, ο Θεός, ο άνθρωπος και το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο».
Έτσι λοιπόν, τα παραπάνω παραδείγματα δημιουργίας που άρχισαν οι άνθρωποι να μοιράζονται μεταξύ τους, αλλά και η ιδεατή πρόσληψή τους σε πολιτισμικό επίπεδο είναι σε θέση να εξηγήσουν ικανοποιητικά τη διαχρονική σχέση του ανθρώπου με το στοιχείο της δημιουργίας, αναδεικνύουν την ιστορία ως μοναδικό σύνολο δημιουργίας και υπογραμμίζουν ότι ο άνθρωπος υπάκουσε κάποιες λογικές αρχές, κάποιες εντολές[44], ώστε να κάνει τη ζωή του πιο εύκολη και πιο μεστή. Ο Θεός «τρεμόσβηνε» ως φαντασιακή σημασία, αλλά ουσιαστικά ο άνθρωπος «τρεμάναβε» ως συνειδητό υποκείμενο και επινόησε τον εαυτό του.
Και όπως μοιράστηκαν πολλά άλλα αγαθά, έτσι μοιράστηκε και η έννοια του Θεού, από έναν άνθρωπο και τις πρώτες κοινωνίες που την «δημιούργησαν». Έναν άνθρωπο που είναι ικανός για να οργανώσει τη σικελική εκστρατεία ή το αντίστοιχό της εγχείρημα –που στη σύγχρονη εποχή είναι η κατάκτηση της σελήνης, όπως γράφει και ο Καστοριάδης– αλλά και ικανός για να τυφλώσει ακόμη και τον ίδιο του τον εαυτό. Και έτσι είδε μέσα στην Ιστορία τον εαυτό του και ως Κύκλωπα που ονειρεύεται σπουδαίες θρησκείες, σπουδαίους Θεούς και τον εαυτό του ως μικρό άνθρωπο. Το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο, όμως, ενώ ουκ ολίγες φορές λύγισε τον άνθρωπο, άλλες τόσες τον έσωσε, τον σήκωσε πάλι όρθιο, ως oρθάνθρωπο και του δίνει δύναμη ότι στο μέλλον θα τα καταφέρει καλύτερα…
VI.
Συμπερασματικά: ο άνθρωπος, αυτός ο διαχρονικός νομάς, είναι μέσα στη κοινωνία και θρυμματίζεται από διάφορες δυνάμεις, κόμματα, τη γραφειοκρατία που ξεκινά από τα έργα του Μαξ Βέμπερ και φτάνει μέχρι το σημερινό Πεκίνο, ομάδες επί ομάδων, τον εβραιοχριστιανικό μύθο που έχει λειτουργήσει ως ιστορικός τυφώνας, ομάδες τζιχαντιστών με τις κλούβιες ψυχές, ομάδες τρομοκρατών με ψυχές κατράμι και ομάδες «πρόθυμων ηλιθίων» (επίσης, αν και δεν είναι του παρόντος, ο άνθρωπος θρυμματίζεται και από εξαρτήσεις όπως αλκοόλ, ναρκωτικά και τυχερά παιχνίδια). Και άλλα πολλά στοιχεία της πραγματικότητας θρυμματίζουν και συνθλίβουν, διότι ο άνθρωπος δίνει στον εαυτό του σημασίες που έχουν καθορίσει οι άλλοι για αυτόν, σημασίες ετεροχρονισμένες και ετερόνομες. Γιατί τις αποδέχεται; Γιατί ο άνθρωπος δεν έχει μάθει σχεδόν τίποτα ούτε και από τον Καστοριάδη, τον «τιτάνα του πνεύματος»[45], τη μεγαλοφυΐα[46] που τόσο κόπιασε και θέλησε να εδραιώσει και να διαδώσει το μήνυμα πως ο άνθρωπος δύναται να κατανοήσει τον εαυτό του ως το φως και ως το αυτόνομο υποκείμενο της ιστορίας; Γιατί ο άνθρωπος ακόμη και σήμερα προχωρεί σαν να χρειάζεται έναν αφέντη με μακρύ μαστίγιο; Αξίζει να σημειωθεί πως ο Καστοριάδης που ήταν πάντα πληθωρικός στην έκφραση και δυνατός στο πνεύμα, όσο ζούσε «έμεινε στο περιθώριο κατά το κοινώς λεγόμενο», όπως δήλωσε ο βιογράφος του Φρανσουά Ντος.[47]
Πώς αυτός ο σημερινός άνθρωπος, ποτισμένος μέχρι το κόκαλο με το καπιταλιστικό φαντασιακό περί της συνεχούς και απεριόριστης ανάπτυξης[48] των παραγωγικών δυνάμεων και του κέρδους, ο άνθρωπος που ήδη βαρύνεται με το έγκλημα της εξολόθρευσης των μισών ζώων του πλανήτη[49], μπορεί άραγε να συνεχίσει; Πώς ο σημερινός άνθρωπός μπορεί να συνεχίσει απροβλημάτιστος την πορεία του, γνωρίζοντας ότι έχει προκαλέσει μη αναστρέψιμη οικολογική καταστροφή σε ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη; Και βέβαια, ενόσω η συντριπτικά μεγαλύτερη ποσότητα του παραγόμενου πλούτου είναι συγκεντρωμένη ή συνεχίζει να συσσωρεύεται στα χέρια μερικών χιλιάδων ανθρώπων[50]; Οι αγορές του χρήματος δρουν σαν συμμορία[51] και κυριαρχούν τρόπον τινά σαν μία νέα θρησκεία που προωθεί τη συσσώρευση του ολιγαρχικού πλούτου. Ο χαρισματικός Ομπάμα δεν έχει καταφέρει, παρά τις εξαγγελίες του, να βάλει χέρι στον πλούτο αυτόν υπέρ των οικονομικά αδυνάτων. «Βασικά η προεδρία του Ομπάμα έφθασε να είναι υποκατάστημα της Goldman Sachs και των συμμάχων της.»[52] Και έτσι, η επιστροφή της πείνας στον 21ο αιώνα δεν μπορεί, δυστυχώς, να αποκλειστεί.
Η ψυχανάλυση είναι η τομή που πρέπει να λειτουργήσει υπέρ του oρθανθρώπου. Ο Καστοριάδης εφαρμόζοντας μαρξιστικά εργαλεία και μαρξιστικές αναλύσεις επί του Μαρξ παρατήρησε έκπληκτος πως λείπει κάτι πολύ ουσιώδες. Τι δεν βρήκε στον μαρξιστικό λαβύρινθο που έχει αποτελέσει ιστορικό τυφώνα; Δεν βρήκε αυτό που άλλoτε οδηγεί στο σκοτάδι και επινοεί διάφορες έννοιες του Θεού και άλλες φορές οδηγεί στο φως και σέρνει πάνω στους ώμους του το «εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο». Αυτό είναι, ladies and gentlemen, ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ που αποφασίζει για τα ατομικά και τα κοινωνικά θέματα, από την επανάσταση μέχρι το τι θα φάει ο άνθρωπος, πότε θα πάει διακοπές και πόσο δυνατό θα πιει το τσάι του. Και αυτό στέκεται η μεγαλειώδης αφορμή της ενασχόλησης με την ψυχανάλυση[53]. Και πολύ σύντομα ο Καστοριάδης θα θεωρήσει τον Φρόιντ «μέγα» για όσους θέλουν να μάθουν και να δουν, δηλαδή να κατανοήσουν εις βάθος τα διάφορα ζητήματα. Εμφανίζεται έτσι ένας ρους που εμπεριέχει τη δυναμική μιας εκθαμβωτικής αναγέννησης: «…από το καντιανό υποκείμενο, στο φροϋδικό-μαρξιστικό υποκείμενο της Σχολής της Φρανκφούρτης και έπειτα στο καστοριαδικό υποκείμενο που είναι παντοδύναμο, όμως η τωρινή πραγματικότητα ίσως αποτελεί ένα ρήγμα πάλι στο υποκείμενο»[54]. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η ψυχανάλυση μπορεί να αποδειχθεί ωφέλιμη και γόνιμη. Μέσω της ψυχανάλυσης επιδιώκουμε χάριν του ανθρώπου να ξαναδημιουργήσουμε τη σχέση του συνειδητού υποκειμένου με το ασυνείδητο. Η ψυχανάλυση μπορεί να βοηθήσει την κατανόηση του ατόμου, όπως επίσης και η λογοτεχνία[55] με τους ήρωές της, οι οποίοι είναι άνθρωποι που διαβαίνουν δια πυρός και σιδήρου. Μορφές σαν τους ήρωες του «μεγάλου» Σαίξπηρ κυβερνούν ή αποφασίζουν στον κόσμο. Πολιτικοί, διπλωμάτες και στρατιωτικοί ηγέτες της Δύσης έπρεπε πρώτα να επισκεφτούν ψυχαναλυτή προτού αρχίσουν να επεμβαίνουν στο Αφγανιστάν, κατόπιν να εξοπλίζουν τους αντάρτες Μουτζαχεντίν εναντίον των Σοβιετικών κατακτητών και κατόπιν να υποδαυλίζουν όλες τις ισλαμιστικές οργανώσεις χρησιμοποιώντας τον Θεό σαν μορφίνη και, στο τέλος, να επεμβαίνουν και να καταστρέφουν ολοκληρωτικά το Ιράκ ανοίγοντας τους ασκούς του Αιόλου για μια νέα μορφή βάρβαρου ισλαμισμού. Η ίδια η Δύση, δηλαδή, «κατόρθωσε» να δημιουργήσει τα τέρατα αυτά της βάρβαρης εκδοχής του ισλαμισμού και, έτσι, δεν έχει καθόλου άδικο η βαρόνη Μάργκαρετ Θάτσερ που επισήμανε πως «η Δύση κινδυνεύει πλέον να ηττηθεί». Από την άλλη, στη Δύση σπανίζουν οι μετριοπαθείς μουσουλμάνοι ηγέτες[56] που θα μπορούσαν να κατευνάσουν τα πνεύματα. Και στον ακήρυχτο αυτόν πόλεμο μεταξύ Δύσης και Ισλάμ χάνουν και οι δύο, όπως συμβαίνει σε κάθε πόλεμο. Η ψυχανάλυση μπορεί να βοηθήσει και σε πολλά άλλα επίπεδα· το καθοριστικό ίσως είναι η απαγκίστρωση από τη θρησκεία και είναι γνωστό πως ο «μέγας» Φρόιντ μιλά για τη θρησκεία ως αυταπάτη. Η ψυχανάλυση μπορεί να συμβάλει και στην άνθηση μιας παιδείας που πρέπει να εμφυσήσει αξίες στους ανθρώπους που συνειδητοποιήθηκαν ως άνθρωποι με το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση, με «το πρόγραμμα τους να μένει ανολοκλήρωτο» όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Χάμπερμας. Μέσω της παιδείας, η κοινωνία μπορεί να αλλάζει και να ξαναθεσμίζει τον εαυτό της.
Ο Καστοριάδης μίλησε ουσιαστικά για αυτόνομο άνθρωπο και αυτόνομη κοινωνία. Ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει τη σχέση με την ψυχή του, την κοινωνία, το περιβάλλον και να την κάνει πιο ουσιαστική, θετική – όχι βέβαια τέλεια. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι πάντα τέλειος και καλός. Και όταν την αλλάξει, δηλαδή, τη σχέση της ψυχής του με τα ζητήματα του κόσμου, προχωρεί στη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας. Δημιουργεί μια κοινωνία, εντός της οποίας ο άνθρωπος θα είναι σε θέση να διατηρεί την αυτονομία και την αυτοδυναμία του. Μια κοινωνία χωρίς μεσσιανικούς ηγέτες και μονολιθικά δόγματα. Μια κοινωνία απεξαρτημένη από την ανάγκη του Θεού, του Θεού που εδραιώθηκε στην ιστορία ως παντεπόπτης και μεταφυσικός καθοδηγητής της ανθρώπινης πράξης, του Θεού της νομιμοποίησης και της ανοχής της αδικίας, του Θεού της δικαιολόγησης τόσων και τόσων εγκλημάτων που διαπράττονται ανοιχτά (εν δήμω) ή σιωπηρά (στα παρασκήνια).
Πώς όμως η Google και το Facebook θρυμματίζουν τον άνθρωπο και τον μετατρέπουν διαμιάς σε φοβισμένο έρμαιο των likes; Όπως παλιότερα θρυμμάτιζε τον άνθρωπο η τυφλή αφοσίωση σε θρησκευτικές παραδοχές, ιδεολογίες, ακόμη και στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος.[57] Ο «μέγας» Μαρξ ως στοχαστής παραμένει σημαντικός, ιδίως τώρα που έπαψε η σκέψη του να συνδέεται με την υπεράσπιση κάποιων ολοκληρωτικών καθεστώτων, αφού τώρα πλέον έρχονται στην επιφάνεια οι αρετές της κατά την ανάλυση του σύγχρονου –και πλέον ολοκληρωτικού– καπιταλισμού της εποχής μας[58]. Είναι πλέον περισσότερο σημαντικό παρά ποτέ να αναλυθούν σωστά και ολοκληρωμένα οι συνθήκες που διέπουν τον σύγχρονο καπιταλισμό και προς τούτο είναι χρήσιμα και απαραίτητα τα θεωρητικά εργαλεία που μας κληροδότησε ο Μαρξ[59]. Στην εποχή μας βλέπουμε πλέον ξεκάθαρα ότι όσο πιο μεγάλες είναι οι φαντασιακές σημασίες, τόσο περισσότερο ο άνθρωπος καταστρέφεται. Φαντασιακές σημασίες στέκονται σαν σκιές πίσω από έναν κόσμο, που είναι ένας ο κόσμος της κατάρρευσης των Δίδυμων Πύργων το 2001[60], της επίθεσης στο Charlie Hebdo[61], το εβραϊκό παντοπωλείο[62] και το Bataclan το 2015, της επίθεσης στο αεροδρόμιο και το μετρό των Βρυξελλών τον Μάρτιο του 2016, των πολυάριθμων, επαναλαμβανόμενων και αιματηρών τρομοκρατικών επιθέσεων σε Ρωσία, Τουρκία, Λιβύη, Συρία, Αίγυπτο, Ιράκ, Αφγανιστάν και Πακιστάν που ως επί το πλείστον παραμένουν εκτός της πρώτης γραμμής της δημοσιότητας και όλα τούτα στο ευρύτερο πλαίσιο της ηθικής κατάπτωσης του ανθρώπου πρώτα και κύρια μέσα στις θρησκείες και έπειτα μέσα στην ατέρμονη κερδοθηρία που επιβάλλει ο αποχαλινωμένος καπιταλισμός, η οποία προκαλεί άμεσα και σε πλανητική κλίμακα το περαιτέρω άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Πρέπει, ούτως εχόντων των πραγμάτων, να προχωρήσει ο άνθρωπος σε «απομεγέθυνση των φαντασιακών σημασιών», όπως χαρακτηριστικά έγραψε ένας ερμηνευτής[63] του καστοριαδικού έργου, πριν αυτές τον καταστρέψουν και τον ρίξουν πάλι χάμω, όπως έχει γίνει ουκ ολίγες φορές στην Ιστορία. Να προχωρήσει ο άνθρωπος και σε «απομεγέθυνση» των διαφόρων θρησκειών, αλλά και σε «απομεγέθυνση» του Θεού του ίδιου. Ο στίχος του Σαίξπηρ από το έργο Hamlet θα μπορούσε να είχε γραφεί και με τη μορφή: «the world’s a prison and God one of the worst wards» («ο κόσμος είναι φυλακή και ο Θεός ένα απ’ τα χειρότερα κελιά»[64]. Τέλος, να προχωρήσει ο άνθρωπος σε μία τέχνη του βίου που θα αντιλαμβάνεται την Ιστορία ως το σύνολο των πράξεών του για τις οποίες είναι υπεύθυνος· ο Θεός δεν μπορεί πλέον να συνεχίσει να αποτελεί δικαιολογία, ο άνθρωπος δεν μπορεί να συνεχίσει να αποτελεί δικαιολογία του συνανθρώπου του, διότι το τίμημα το πληρώνουν οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες και τα παιδιά[65]. Ο άνθρωπος κατά την διάρκεια της έγχρονα καθορισμένης συγκρότησης του κοινωνικού του βίου, η οποία καλύπτει συνολικά εκατοντάδες αιώνες, μόλις το 1789 με την Γαλλική Επανάσταση αρχίζει να κάνει επίσημα λόγο για τα δικαιώματα του ανθρώπου και μόλις το 1935 αρχίζει να μιλά για τα δικαιώματα των ζώων με αφορμή τις φάλαινες της Αρκτικής που προηγουμένως σχεδόν αφάνισε[66]. Ο άνθρωπος φαίνεται πως δεν είναι ακόμη ούτε καν στη μέση του δρόμου προς την ηθική και κοινωνική ολοκλήρωσή του – που μάλιστα είναι χαλικόδρομος, έχοντας και ευμεγέθεις ποταμόπετρες. Σε όλη αυτή τη μακριά διαδρομή, δυστυχώς, «κάποιοι από εμάς», δηλαδή κάποιοι από εμάς τους ανθρώπους, θα επιμένουν να γυρίζουν την ανθρωπότητα πίσω μέσω και της βάρβαρης εκδοχής του ισλαμισμού, κυρίως, και να πετάνε στον κάλαθο των αχρήστων 25 αιώνες ιστορίας και φιλοσοφίας, αλλά και τον κόπο τόσων και τόσων ανθρώπων που έχυσαν το αίμα τους, τα δάκρυα τους, για μία κοινωνία με τις αξίες της αξιοπρέπειας, της αγάπης και της αλήθειας, για μία κοινωνία χωρίς αυθεντίες και βαρβαρότητα, δηλαδή, μίσος και βία. Η σημερινή κοινωνία δεν μπορεί να αποτελέσει την τελευταία σαιξπηρική τραγωδία, καθώς γνωρίζουμε πως ο «μέγας» Σαίξπηρ ήθελε στο τέλος των περίφημων έργων του, όλοι οι ήρωες να δολοφονούνται με διάφορους τρόπους ή να πεθαίνουν[67].
Το να είσαι άνθρωπος κυρίως «στη γειτονιά του Θεού» απαιτεί μεγάλο πείσμα και δύναμη. Έχεις την ευθύνη άνθρωπε να προστατέψεις τον πολιτισμό και να συνεχίσεις στο μέλλον. Το «πρόβλημα» με το μέλλον (που απαιτεί μεγάλο πείσμα και δύναμη) είναι ότι σύντομα μετατρέπεται σε παρόν.
Η ανθρώπινη ιστορία, αν ήταν για μία και μόνο στιγμή να ιδωθεί «στο επίπεδο της ζωής ενός και μόνο ανθρώπου», έχει να επιδείξει κάμποσες «ήττες, ήττες, και ήττες». Τι κάνεις τότε; Θάβεις τους νεκρούς και συνεχίζεις την πορεία σου στη ζωή. Αυτό κάνει ο κάθε άνθρωπος, αυτό κάνει και η κοινωνία. Αυτό κάνει η ανθρωπότητα[68] που είναι το σύνολο των ανθρώπων και των κοινωνιών.
Το να είσαι άνθρωπος έχει ως κύριο και μόνιμο χαρακτηριστικό τον αγώνα για να μένει κανείς ανεξάρτητος και ελεύθερος, εντός της κοινωνίας όπου μοχθεί και αναπνέει. Ο άνθρωπος ως ον είναι ταυτόχρονα Χάος και Κόσμος, μας είπε ο Καστοριάδης. Καταληκτικά, ο Θεός, είναι ταυτόχρονα Χάος και Κόσμος του ετερόνομου ανθρώπου που στρέφεται εναντίον της κοινωνίας και του ανθρώπου. Τα πάντα γύρω σου άνθρωπε είναι δημιούργημά σου: «εκ του μηδενός», είναι «το εκκεντρικό-ερωτικό στοιχείο», είναι «η ιστορία ως δημιουργία» και όχι «εκ Θεού».
Αθήνα, Ντύσσελντορφ, Παραλίμνι 2016
![]()
[1] Αυτό «το παιχνίδι των λέξεων» παραπέμπει έμμεσα σε ένα σημαντικό κείμενο από Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου του Κορνήλιου Καστοριάδη, αυτό που φέρει τον τίτλο «Αξία, ισότητα, δικαιοσύνη, πολιτική: Από τον Μαρξ στον Αριστοτέλη και από τον Αριστοτέλη σ’ εμάς». Εδώ στρεφόμαστε προς τα σταυροδρόμια του πολιτισμού, της θρησκείας, της ιστορίας, αλλά και της σκέψης πάνω στα ζητήματα αυτά.
[2] Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, μτφρ. Σ. Χαλικιάς-Γ. Σπαντιδάκη-Κ. Σπαντιδάκης, εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1985. Η ιδέα της ιστορίας ως δημιουργίας ex nihilo (εκ του μηδενός, και όχι εντός του μηδενός) διέπει όλο το έργο και κυρίως το Δεύτερο Μέρος του βιβλίου, σ. 245-517. Το Δεύτερο Μέρος είναι αυτό που θα λέγαμε ότι καθιστά αθάνατο τον συγγραφέα, καθώς εκεί θίγει με οξυδέρκεια σημαντικά ζητήματα, όπως: οι θεσμοί, το κοινωνικό φαντασιακό (η έννοια του φαντασιακού / το φαντασιακό είναι δημιουργία που πηγάζει από την δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου και έκτοτε δημιουργεί τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες), κοινωνικό-ιστορικό στοιχείο, θέσμιση κτλ. Και όσον αφορά τους θεσμούς, αυτό που έχει νόημα είναι η υποταγή του θεσμού στον άνθρωπο και όχι του ανθρώπου στους θεσμούς (θεσμός είναι η θρησκεία). Tο Πρώτο Μέρος του βιβλίου είναι λιγότερο συστηματικό από το Δεύτερο και ο ίδιος ο Καστοριάδης λέει πως αυτό αποτελεί μία ατέρμονη σημείωση πάνω στη μαρξιστική σκέψη, στον βαθμό που αυτή τείνει να θέτει τις οικονομικές συνθήκες και τον οικονομικό παράγοντα πάνω από τον άνθρωπο. Από την άλλη, ολόκληρο το βιβλίο μπορεί να ιδωθεί ως μία σημείωση στην ανθρώπινη δημιουργία. Το magnum opus, αλλά και τα άλλα γραπτά του Καστοριάδη πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εκφάνσεις μιας εξελισσόμενης και διαρκούς κριτικής σκέψης. Όλα τα γραπτά του ζωογονούνται από μία αδιάκοπη και δημιουργική αμφιβολία. H αμφιβολία είναι πολύτιμο κληροδότημα (πρβλ. και την ενδιαφέρουσα «συμπύκνωση» των ισχυρών νοημάτων και των ιδεών του βιβλίου που έγραψε ο Γιώργος Ν. Οικονόμου με τίτλο: Σαράντα χρόνια από τη «Φαντασική θέσμιση της κοινωνίας», Εφημερίδα των Συντακτών, 6.5.2015).
[3] Κ. Καστοριάδης, Χώροι του Ανθρώπου, μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1995· βλ. κυρίως στις σελ. 275-297 το δοκίμιο με τίτλο: «Θέσμιση της Κοινωνίας και Θρησκεία». Το δοκίμιο ξεκινάει με τη φράση «Η ανθρωπότητα αναδύεται από το Χάος, από την Άβυσσο, από το Απύθμενο» και πιο κάτω, στη σελ. 280 «Η ιστορία είναι αυτό μέσα στο οποίο και από το οποίο αναδύεται το νόημα, όπου δίνεται νόημα στα πράγματα, στις πράξεις κλπ.».
[4] Βλ. Νικόλαος Νικολαΐδης, «14-12-19-Presentation U.S. Immigration», παρουσίαση στο Hilton της Αθήνας την 20ή Δεκεμβρίου 2014. Το Ιράν έγινε εν μια νυκτί θεοκρατικό καθεστώς και ουσιαστικά βοήθησε με τη μαζική διαρροή εγκεφάλων (brain drain) πρωτίστως την Αμερική που τόσο θέλησε να πολεμήσει, έτσι ώστε ακόμη και σήμερα οι Ιρανοί της Αμερικής να είναι από τους πρώτους σε νεοφυείς επιχειρήσεις (start ups).
[5] Έριχ Φρομ, Ψυχανάλυση και θρησκεία, μτφρ. Aιμιλία Μαρκίδη, εκδόσεις Μπουκουμάνης, Αθήνα 1974, σ. 23.
[6] Κ. Καστοριάδης, Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1986, σ. 13.
[7] Κ. Καστοριάδης, «Συνέντευξη στον Ιταλό δημοσιογράφο Σέρτζιο Μπενβενούτο», L’ Unità, 1997. Εκεί λέει ο Καστοριάδης: «Πρώτα απ’ όλα ο Θεός δεν δημιούργησε τίποτα, απλώς επειδή δεν υπάρχει».
[8] O Νίτσε έκανε συγκλονιστικές επιθέσεις εναντίον της θρησκείας και της ηθικής. Για τον Νίτσε υπήρξε μόνο ένας χριστιανός κι αυτός πέθανε πάνω στο σταυρό. Οι Έλληνες θυμοσοφώντας, και είναι αξεπέραστοι σε αυτό, λένε: «παπά παιδί, διαβόλου εγγόνι!» Ο πατέρας του Νίτσε ήταν παπάς!
[9] Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος, «Η σχέση της φιλοσοφίας με την επιστήμη και τα μαθηματικά» (εργασία που παρουσιάστηκε στο Queen Mary’s College, Λονδίνο, 27 Φεβρουαρίου 1998), σ. 33. Και βέβαια οι τέσσερις εκείνες εξισώσεις «συμπύκνωναν δεδομένα». Πιο κάτω (σ. 36), με άλλη αφορμή, γράφει ο Ευαγγελόπουλος, υποδηλώνοντας την ικανότητα του ανθρώπου να θεσμίζει και να νοηματοδοτεί: «Η καμπύλη την οποία ακολουθεί ένας σκύλος κυνηγώντας έναν λαγό ελαχιστοποιεί τον χρόνο που ο σκύλος θα φτάσει τον λαγό. Ο σκύλος “λύνει” εδώ μια διαφορετική εξίσωση!» Ίσως η διατύπωση τέτοιων νοημάτων οδήγησαν τον ίδιο τον φιλόσοφο Καστοριάδη από τη μία να χαρακτηρίσει τον Ευαγγελόπουλο –μετά από συναντήσεις τους– ως «έναν φοβερό και τρομερό νέο [στοχαστή]», τον δε συγγραφέα Ανδρουλάκη να τον αποκαλεί ως «τον πιο ευφυή Έλληνα [εν ζωή]». (Και σήμερα στην Ελλάδα για ευνόητους λόγους, έχουν εμφανιστεί πολλοί όψιμοι καστοριαδικοί, ενώ όσο ζούσε ο διανοητής οι φίλοι του ήσαν μετρημένοι. Ο Φώτης Τερζάκης, μάλιστα, θα γράψει ότι ο θάνατός του στο τέλος του 1997 «έγινε δεκτός με προσποιητή συγκίνηση».) Και για να γυρίσουμε στον σκύλο –που θα μπορούσε να ονομαστεί και Άργος, ως ένας από τους πιστούς φίλους του ανθρώπου μέσα στην ιστορική δημιουργία, δίπλα στο άλογο, τη γάτα, το πρόβατο, την κότα– ο ίδιος ο Φρόιντ θα πει στον Σμάιλυ Μπλάντον το 1929: «Τα συναισθήματα που δοκιμάζουμε για τα σκυλιά είναι όμοια μ’ εκείνα που δοκιμάζουμε για τα παιδιά. Η ποιότητα είναι η ίδια. Αλλά ξέρετε πού βρίσκεται η διαφορά; Για τα σκυλιά δεν δοκιμάζουμε κανένα διφορούμενο συναίσθημα, καμία εχθρότητα». Ο μέγας Φρόιντ τιμά με τη σειρά του, δεόντως, την ικανότητα του ανθρώπου να επεξεργάζεται με τις αισθήσεις και τον νου του «αυτό που συμβαίνει τριγύρω του» και να το εκφέρει ως νόημα μέσω των Γραμμάτων, της Τέχνης και της Επιστήμης. Και οι δε Έλληνες θυμοσοφώντας πάλι να «ενώνουν» και τα τρία στη φράση που ακούγεται συχνά, συνήθως στα χωριά, για κάποιον που μόλις πέθανε και τυγχάνει να είναι άκληρος: «Δεν είχε ούτε παιδιά, ούτε σκυλιά».
[10] Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, «Φόρος τιμής στον Κορνήλιο Καστοριάδη», Ελευθεροτυπία, 3 Ιανουαρίου 1998. Επικήδειος λόγος που εκφωνήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 1998 (ημέρα δημοσίευσης και ημέρα ταφής του Κ.Κ. συμπίπτουν) από τον Νικολά Πέτροβιτς. Και ο Βιντάλ-Νακέ γράφει: «Ο ελληνικός πολυθεϊσμός ήταν στα μάτια του Καστοριάδη η εγγύηση της ελευθερίας. Οι μονοθεϊσμοί τού φαίνονταν επικίνδυνοι για την ελευθερία, με μόνη εξαίρεση τον προτεσταντισμό».
[11] Antony Andrewes, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Ανδρέας Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Aθήνα 1987. Βλ. ιδιαιτέρως την έξοχη εισαγωγή του J. H. Plumb στις σ. 13-21, που γράφτηκε για τις εκδόσεις Penguin το 1971, μτφρ. Αντιγόνη Φιλιπποπούλου. Όπως είναι γνωστό, στους αριθμούς «κατέφυγε» και ο Καστοριάδης, όπου και μελέτησε τις βάσεις της μαθηματικής λογικής.
[12] Ο Δημόκριτος, βαθύς στοχαστής όπως και ο Ηράκλειτος, ξεχωρίζει λόγω του ύφους του, δίνοντας συχνά την εντύπωση ότι φιλοσοφεί διακατεχόμενος από ευθυμία.
[13] Κ. Καστοριάδης-Ντάνιελ Κον-Μπέντιτ, Από την οικολογία στην αυτονομία, μτφρ. Άλκης Σταύρου, εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1981, σ. 22-23. Εκεί λέει σχετικά ο Καστοριάδης: «Κάτι άλλο έχει πάρει σήμερα τη θέση της θρησκείας και του Θεού: κάτι που δεν είναι για μας “ιερό”, αλλά που πέτυχε, κουτσά-στραβά, να στεριώσει κοινωνικά ως το πρακτικό ισοδύναμο του ιερού, ως ένα είδος υποκατάστατου της θρησκείας, ως μια ρηχή και ξεβαθαιμένη θρησκεία. Κι αυτό είναι η παράσταση, η φαντασιακή σημασιοδότηση της γνώσης και της τεχνικής».
[14] Evelyne Patlagean, O ελληνικός Μεσαίωνας. Βυζάντιο, 9ος – 15ος αιώνας, μτφρ. Δέσποινα Λαμπάδα, Εκδόσεις Πατάκη, Aθήνα 2014.
[15] Cornelius Castoriadis, History as Creation, Solidarity Pamphlet 54, Λονδίνο 1978. Στη σ. 12 διαβάζουμε μια φράση που σε κάποιο βαθμό απηχεί ανάλογες φράσεις του Βίκο, του Χέγκελ ή του Μαρξ: «Past history is thus rational, in the sense that everything that happened in it happened in accordance with perfectly adequate causes, penetrable by our reason…». Εντυπωσιακή είναι η εικονογράφηση της έκδοσης αυτής, με σχέδια και απεικονίσεις δανεισμένα από ένα θρησκευτικό σύγγραμμα της δεκαετίας του 1890. Οι απεικονίσεις θρησκευτικών-φανταστικών στιγμών καταστροφής υποθετικά «τοποθετούνται» στις αρχές του 20ού αιώνα. Και έτσι βλέπουμε από αγγέλους με τρομπέτες, μέχρι βουνό να φλέγεται και να πέφτει μέσα στη θάλασσα, μαύρο άλογο που συμβολίζει τον λιμό, άγγελο που έχει σκελετωθεί και άλλα πολλά. Πρόκειται για απεικονίσεις που σε μεγάλο βαθμό ανάγονται στο Βυζάντιο.
[16] Μέσα στην ύστερη Δύση και όχι μέσα στην Ανατολή, όπως είναι γνωστό, δημιούργησε και ο ίδιος ο Καστοριάδης.
[17] Τέτα Παπαδοπούλου-Τάκης Χατζόπουλος, «Παρασκήνιο» (ΕΤ 1, παραγωγή εκπομπής Cinetic, 1984, 1991). Λέει ο Καστοριάδης: «Είτε θεωρούμε την αθηναϊκή δημοκρατία πρότυπο και σπέρμα, είτε είμαστε με τη βυζαντινή θεοκρατία. Όμως τα δύο μαζί δεν συμβαδίζουν». Δηλαδή, για τον Καστοριάδη διακρίνεται καθαρά η αναγκαιότητα μιας επιλογής από τη σκοπιά του σήμερα: ή η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν σημαντική για την οικουμενική κληρονομιά του ελληνισμού, ή η βυζαντινή θεοκρατία!
[18] Κ. Καστοριάδης, Οι ομιλίες στην Ελλάδα, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1990, σ. 25.
[19] Στην πολιτική ο Λένιν, σαν «ο Απόστολος Παύλος του 20ου αιώνα», πάνω στο έργο του Μαρξ οικοδόμησε το μονολιθικό Κομμουνιστικό Κόμμα σαν μία απόλυτη θρησκεία του μαρξισμού, χωρίς διαφωνίες και παρεκκλίσεις. O Kέυνς μάλιστα στο βιβλίο του A Short View of Russia (1925) γράφει ότι «πρέπει να θαυμάζεις τον σοβιετικό μαρξισμό σαν μία νέα θρησκεία».
[20] Κίττυ Ξενάκη (επιμ.), «Το χαλιφάτο πίσω από το χάος. Η ανθρωπιστική κρίση που έχουν επιφέρει οι τζιχαντιστές αντανακλά το όραμά τους για ένα οργανωμένο, αδίστακτο κράτος», Τα Νέα, 11 Αυγούστου 2014).
[21] Αγγελική Κώττη (ρεπορτάζ), «Ισοπέδωσαν την αρχαία πόλη Χάτρα», Το Έθνος, 9 Μαρτίου 2015. Και διαβάζουμε στο άρθρο για τον χώρο που ανήκει στον κατάλογο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO: «Η Χάτρα έχει αρχαίους ελληνικούς ναούς, όπως και ναούς της Μεσοποταμίας, των Χανανιτών, αραμαϊκούς ναούς και αραβικά ιερά. (…) Πολλές ήταν οι θεότητες που λατρεύτηκαν στο έδαφός της». Οι πολλές θεότητες επέτρεπαν έναν πλουραλισμό, ο ένας Θεός όμως; Μετά από αυτήν την καταστροφή, ο ίδιος ο Θεός θα έπρεπε να είναι εναντίον του Θεού.
[22] Αυτή είναι η Μάργκαρετ Θάτσερ που η πορεία της είναι λίγο πολύ γνωστή ειδικά για την καταστολή που άσκησε εις βάρος των αγγλικών εργατικών συνδικάτων και της εργατικής τάξης, χτυπώντας έτσι καίρια τους φορείς της κοινωνικής απελευθέρωσης που κυριαρχούν στο όραμα του Καρλ Μαρξ. Ενδιαφέρον είναι το πολιτικό πορτρέτο της, όπως το παρακολουθούμε στην ταινία «Η Σιδηρά Κυρία» (2012), με πρωταγωνίστρια τη Μέριλ Στριπ.
[23] Ευρέως γνωστή είναι η φράση του Καρλ Μαρξ «Die Religion ist das Opium des Volkes» («Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού»). Η «συνταγογράφηση» για το όπιο αυτό (το ακατέργαστο όπιο περιέχει περίπου 10% μορφίνη) βρίσκεται αφ’ ενός μέσα στα ιερά βιβλία, όπως η Βίβλος, το Κοράνι, κτλ. και αφ’ ετέρου στα κηρύγματα και τις πρακτικές διαφόρων θρησκευτικών ηγετών.
[24] Βλ. «Πατριαρχική και Συνοδική Θεία Λειτουργία της Θρονικής Εορτής του Οικουμενικού Πατριαρχείου Ι. Ν. Αγ. Γεωργίου Κωνσταντινούπολης» (ΝΕΡΙΤ, 30/11/2014). Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος μίλησε για την ευθύνη απέναντι στην ιστορία, τον Θεό και τον άνθρωπο των χριστιανικών εκκλησιών, Ρώμης και Κωνσταντινούπολης, παρουσία του Πάπα Φραγκίσκου. Επίσης μίλησε για την ευθύνη απέναντι στην Ιστορία των δύο εκκλησιών, αλλά κυρίως απέναντι στο παρόν και το μέλλον όλων των χριστιανών αλλά και των ανθρώπων και για την «προσοχή» που πρέπει να δείξουμε απέναντι σε εχθρούς. Ο θεσμός του Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης χρονολογείται χωρίς διακοπή από το 330 μ.Χ., εξέχουσα και βιβλικής ακτινοβολίας μορφή στον πατριαρχικό θρόνο υπήρξε σχετικά πρόσφατα και ο Αθηναγόρας. Ειρήσθω εν παρόδω, ο εδώ και χρόνια φωτισμένος και «οικολόγος» Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος περίμενε με ανοιχτή αγκαλιά έναν φωτισμένο Πάπα της Ρώμης και δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερος γι’ αυτή τη συνάντηση από τον Πάπα Φραγκίσκο ή «Πάπα των φτωχών».
[25] Δημήτρης Ελέας, Ιδιωτικός Κορνήλιος: Προσωπική μαρτυρία για τον Καστοριάδη, πρόλ. Γιώργος Η. Ηλιόπουλος, εισ. Δημοσθένης Δαββέτας, εκδόσεις Αγγελάκη, Αθήνα 2014, σ. 71. Και με την ευκαιρία, το πορτρέτο αυτό του Καστοριάδη ως φωτεινού ανθρώπου –και «αρχαίου Έλληνα» στο Παρίσι– υπογραμμίζει έμμεσα και την αντίθεση προς το πρότυπο του βίου που ενσαρκώνουν σκοτεινοί και αυταρχικοί ηγέτες, όπως ήταν π.χ. ο δήμιος Ιωσήφ Στάλιν, ο σοβιετικός ηγέτης που μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα αν συγκριθεί με δεσποτικούς και βίαιους ηγεμόνες προηγούμενων εποχών. Ηγέτες σαν τον Στάλιν εμφανίζονται από καιρού εις καιρόν, όπως έχει εύστοχα επισημάνει ο Oδυσσέας Ελύτης στη Μαρία Νεφέλη: «Κάθε εποχή και ο Στάλιν της». Η Αλ Κάιντα, οι Ταλιμπάν, το Ισλαμικό Κράτος, η Μπόκο Χαράμ, η Αμπού Σαγιάφ και άλλες παρόμοιες οργανώσεις εκφράζουν τον φασισμό και τον σταλινισμό της εποχής μας. Με τέτοιες οργανώσεις ηχούν και πάλι τα τύμπανα του ολοκληρωτισμού!
[26] Επίσης, αργότερα μέσα στη ζωή κάθε ανθρώπου θα δούμε πώς συνδέονται η φάτνη (η αρχέτυπη κούνια της Δύσης, για όσους είναι χριστιανοί κυρίως), η κούνια του μωρού, το κρεβάτι του κάθε ζευγαριού, με το ντιβάνι του ψυχαναλυτή! Ο ρους αυτής της σχέσης φωτίζει το συνειδητό υποκείμενο σε σχέση με το ασυνείδητο.
[27] Εξαιρέσεις; Ίσως, όταν κάποιος «είναι θεός ή φιλόσοφος;» Ο Νίτσε έχει μια καλή φράση επ’ αυτού, που στα αγγλικά κάνει αίσθηση: «To live alone one must be an animal or a god – says Aristotle. There is yet a third case: one must be both – a philosopher». Κατά κάποιον τρόπο ο Νίτσε έχει εσωκλείσει τον βίο του σ’ αυτή τη φράση.
[28] Νίκος Σιδέρης, Όπως ειπώθηκαν εκεί και ακούστηκαν: Μυστικά και αλήθειες από το ντιβάνι του ψυχαναλυτή , Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σ.32. «Διάλεξα να δουλεύω με μηχανές για να μην έχω επαφή με ανθρώπους. Όμως όπως φαίνεται, από τους ανθρώπους δεν γλιτώνεις: όλο έρχονται, θέλουν το ένα, το άλλο…». Η ορθογραφία στο γλ[ι]τώνεις, είναι του βιβλίου, διότι η ορθογραφία, όπως άλλωστε και η σύνταξη είναι οχήματα για να κατανοήσεις ψυχαναλυτικά «κάποιον/α» υποστηρίζει το βιβλίο.
[29] Jean-Louis Prat, Εισαγωγή στον Καστοριάδη, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Κέδρος, Αθήνα 2009. Στη σ. 130 τίθεται το ερώτημα: «Άρα τι είναι αυτό που ονομάζουμε κοινωνία, στον ενικό, αναφερόμενοι σε τόσο διαφορετικά είδη, και τι είναι αυτό που μας κάνει να μπορούμε να περνάμε από τη μία κοινωνία στην άλλη, χωρίς να παύουμε να είμαστε εκείνο το ζώον πολιτικόν για το οποίο μας μιλά ο Αριστοτέλης;» Άρα, για ποια κοινωνία έχουμε το δικαίωμα ή εξ ονόματος ποιας κοινωνίας μπορούμε να μιλάμε; Το παρόν «πυρακτωμένο» κείμενο προσπαθεί να είναι επίσης μία ιδιότυπη συμπυκνωμένη απάντηση στο ερώτημα, με όχημα την ιστορία ως δημιουργία.
[30] Κ.Ν. Πετρόπουλος, «Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πορφύριος», διάλεξη στην Αθήνα υπό αυτόν τον τίτλο, διοργανωμένη από την Ένωση Καθηγητών και Διανοουμένων για τη Διάδοση της Φιλοσοφίας (Ε.Κ.Δ.Ε.Φ.), Οκτώβριος 2014. Τη διάλεξη παρακολουθήσαμε αμφότεροι οι υπογράφοντες.
[31] Ο Καστοριάδης διακρίνει δύο κύριες δυνάμεις, πανούργες βεβαίως με θετικό τρόπο, λέγειν και τεύχειν, όπου η «πρώτη πανούργα δύναμις» είναι η ομιλία, και η «δεύτερη πανούργα δύναμις» είναι η πράξη. Μέσω των δύο ο άνθρωπος αυτοδημιουργεί / αυτοεπινοεί τον εαυτό του και μέσα από τις κοινές διαδικασίες την κοινωνία και κατ’ επέκταση την ιστορία της κοινωνίας. Και σαφώς, μέσα στο κοινωνικό-ιστορικό, το λέγειν και το τεύχειν είναι βυθισμένα μέσα στο μάγμα των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών, ένα μάγμα «συμπύκνωσης και συσσώρευσης».
[32] Ο Wittgenstein από καθηγητής φιλοσοφίας στο Cambridge έγινε βοηθός φαρμακείου στο Guy’s Hospital το 1941. Ήταν υπεύθυνος για τη διανομή των φαρμάκων στους θαλάμους του νοσοκομείου και μάλιστα συμβούλευε τους ασθενείς να μην τα παίρνουν!
[33] Κ. Καστοριάδης, Καιρός, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2000, σ. 27.
[34] Isaac Asimov, Το χρονικό των επιστημονικών ανακαλύψεων, μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής-Νικηφόρος Σταματάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σ. 31.
[35] Γιώργος Η. Ηλιόπουλος, «25 χρόνια από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου: Η προσωπική μου μαρτυρία» (κείμενο που συντάχθηκε στο Meerbusch της Ρηνανίας και αναρτήθηκε σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης στις 11 Νοεμβρίου 2014).
[36] Δημήτρης Ελέας, «Πούτιν: ο “εγγονός” της ουτοπίας του Στάλιν», The Books’ Journal, τχ. 51, Ιανουάριος 2015.
[37] Vilem Flusser, Η γραφή. Έχει μέλλον το γράφειν;, μτφρ. Γιώργος Η. Ηλιόπουλος, επιμ. Διονύσης Καββαθάς, Ποταμός, Αθήνα 2006.
[38] O Καστοριάδης θεώρησε την πολιτική οργάνωση ως έναν από τους τρεις πυλώνες στο έργο του. Δηλαδή έχουμε: Ι. την πολιτική οργάνωση και την προσπάθεια για την κατάκτησή της, ΙΙ. το φαντασιακό, το οποίο εξετάζεται ως θετική δύναμη, και ΙΙΙ. τον ρου της ψυχής και την ψυχανάλυση.
[39] Η θρυλική φωτογραφία έχει τον τίτλο «Tiananmen Square Tank Man» και τραβήχτηκε το 1989 από τον Jeff Widener.
[40] Πέρα από «το εκκεντρικό στοιχείο» που ήταν παντοδύναμο σε αυτές τις κοινωνίες, διάφοροι δυτικοί διανοούμενοι είδαν κάπου στο παρελθόν την «ιδανική κοινωνική περίοδο» με την οποία ταυτίστηκαν. Ο Λεβινάς αντιμετώπισε ως τέτοια την Αλεξάνδρεια, ο Χάμπερμας τον Διαφωτισμό και ο Καστοριάδης την αρχαία Αθήνα του 5ου αιώνα. Ο Σαρτρ ταυτίστηκε με μια κοινωνία της εποχής του και αυτή δεν ήταν άλλη από τη Σοβιετική Ένωση και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Στο μεγάλο ατόπημα αυτό, εκτός του Σαρτρ, υπέπεσαν και άλλοι Γάλλοι διανοούμενοι, με αποτέλεσμα να επισύρουν διάφορα αρνητικά σχόλια.
[41] Η «φιλοσοφία της υποψίας» που ξεκίνησε από τον Νίτσε, γύρισε πίσω στον Μαρξ και επέστρεψε δριμύτερη με τον Φρόιντ. Δηλαδή, ό,τι και να σκεφτείς ως άνθρωπος, υπάρχει κάτι ύποπτο και πρέπει να βλέπεις κι εσύ τον εαυτό σου υπό το πρίσμα της υποψίας. Σε διαφορετική κατεύθυνση κινείται η φιλοσοφία της πρώιμης ελληνικής αρχαιότητας, η οποία πρωτίστως αναπτύσσεται δυνάμει της απ’ ευθείας θέασης των πραγμάτων.
[42] Ray Monk, Ludwig Wittgenstein: Το χρέος της μεγαλοφυΐας, μτφρ. Γρηγόρης Ν. Κονδύλης, επιμ. Κωστής Μ. Κωβαίος, Eκδόσεις Scripta, Αθήνα 2002, σ. 457.
[43] Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico–Philosophicus, μτφρ. Θανάσης Κιτσόπουλος, παρουσ. Ζήσιμος Λορεντζάτος, εισ. Βertrand Russell, Eκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978, σ. 45.
[44] Η ψυχανάλυση – ιδιαίτερος καρπός της εποχής της έμπρακτης κατοχύρωσης της αυτοδυναμίας και αυτοτέλειας του ανθρώπου, με εύλογη συνέπεια και τη διεύρυνση των τάσεων για παραβίαση λογικών εντολών και αξιωμάτων – αναπτύχθηκε εν πολλοίς μέσα από την πατροπαράδοτη εχθρότητα μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας, η οποία μετέτρεψε την Ευρώπη από το 1933 μέχρι το 1945 σε σωρούς από «ψυχικά και υλικά» ερείπια. Ο Φρόιντ ο ίδιος, λόγω ιδιοσυγκρασίας, υπέθαλπε καβγάδες. Αξίζει να σημειωθεί πως σήμερα τα βιβλία ιστορίας που διδάσκονται στα σχολεία των δύο χωρών έχουν συγγραφεί από κοινή ομάδα Γάλλων και Γερμανών ιστορικών.
[45] Εντγκάρ Μορέν, «Καστοριάδης, ένας τιτάνας του πνέυματος», Le Monde, 30 Δεκεμβρίου 1997.
[46] «Η Ελλάδα γέννησε μια μεγαλοφυΐα» είχε δηλώσει για αυτόν ο Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, χρόνια πριν ο Καστοριάδης γίνει ο Καστοριάδης.
[47] Μπέκος Γρηγόρης, «Κ. Καστοριάδης: Τώρα είναι η στιγμή να φανταστούμε το μέλλον της δημοκρατίας», Το Βήμα της Κυριακής, 21 Σεπτεμβρίου 2014. Παρουσιάζεται η συνέντευξη με αφορμή τη βιογραφία του στοχαστή από τον γάλλο ιστορικό Φρανσουά Ντος, που κυκλοφόρησε στο Παρίσι με τίτλο Castoriadis. Une Vie από τον οίκο La Decouverte (ελληνική έκδοση: Φ. Ντος, Καστοριάδης. Μια ζωή, μτφρ. Α. Παππάς, επιμ. Α Κωσταράκου-Μ. Τσεβρένη, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2015). Ρωτάει λοιπόν σχετικά ο Ντος: «Η περίπτωση του Καστοριάδη εγείρει ορισμένα ερωτήματα. Για ποιον λόγο ένας στοχαστής τέτοιου διαμετρήματος, ένας διανοητής τέτοιας διαπιστωμένης εμβέλειας, έμεινε στο περιθώριο κατά το κοινώς λεγόμενο, γιατί αγνοήθηκε από το γαλλικό ακαδημαϊκό κατεστημένο ώς το τέλος της ζωής του, και γιατί υπήρξε εν γένει ελλειμματική η αναγνώριση του έργου του;»
[48] Κ. Καστοριάδης, Ο Θρυμματισμένος Κόσμος, μτφρ. Ζήσης Σαρίκας-Κώστας Σπαντιδάκης, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1992, σ. 167. Γράφει χαρακτηριστικά ο Καστοριάδης: «…αποτίμηση της πείρας των δύο τελευταίων αιώνων, θα απορρίψει το καπιταλιστικό παραλήρημα της συνεχούς ανάπτυξης, το οποίο απειλεί να καταστρέψει τον πλανήτη και εμάς τους ίδιους».
[49] «Earth has lost half of its wildlife in the past 40 years, says WWF» (The Guardian, 30 Σεπτεμβρίου 2014). Ο «σοφός άνθρωπος» (homo sapiens) έχει καταφέρει να εξαφανίσει πάνω από τα μισά ζώα του πλανήτη και να έχει περιορίσει κατά πολύ το χώρο που μένει ελεύθερος για τα αλλά μισά. Και τα συνεχιζόμενα πειράματα στα εργαστήρια πάνω σε ζώα, από τρωκτικά μέχρι γουρούνια –τα μεν πρώτα έχουν κατά 98% το ίδιο DNA με αυτό του ανθρώπου, τα δε δεύτερα ομοιότητα κατά 88%– ολοκληρώνουν «το έργο» αμαυρώνοντας την εικόνα του ανθρώπου ως ηθικού και σοφού όντος.
[50] Τομά Πικετύ, Το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα, μτφρ. Ελίζα Παπαδάκη, Πόλις, Αθήνα 2014. Έχουμε συσσώρευση του πλούτου στα χέρια του 1%, που ήδη ελέγχει το 50% του πλούτου. Το βιβλίο αναφέρεται στον εν λειτουργία καπιταλισμό που υποθάλπει την ανισότητα σε επικίνδυνο βαθμό για την κοινωνία και κατ’ επέκταση για τη δημοκρατία. Καταληκτικά προτείνει τη φορολόγηση του κεφαλαίου σε διεθνή κλίμακα, ως όργανο αναδιανομής του πλούτου. Το 1% παραπέμπει καθαρά και στο κίνημα Occupy Wall Street και ο καθηγητής Κ. Π. Αναγνωστόπουλος θα γράψει εύστοχα: «με το σαγηνευτικό μεν, αλλά απλοϊκό, σύνθημά τού “είμαστε το 99%”».
[51] Βλ. τη συνέντευξη του καθηγητή Κωνσταντίνου Τσουκαλά στη Μαρία Β. Δημητρούκα: «Οι αγορές είναι σαν τον Ατίλλα, καταστρέφουν τα πάντα», Crash, Ιανουάριος 2012, τχ. 10. Ο Κ. Τσουκαλάς αναφέρει για τις αγορές: «Λειτουργούν σαν νομάδες, φεύγουν απο τη μία χώρα και πάνε στην άλλη, κερδοσκοπούν ασύστολα και βραχυπρόθεσμα, σήμερα αγοράζουν γιεν, αύριο δολάρια, μεθαύριο ευρώ, σπεκουλάρουν στους κινδύνους, στις καταστροφές, στοιχηματίζουν, και αυτοί οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη και τη δυνατότητα, γιατί κανείς δεν τους αντιστέκεται, να επιβάλουν τις απόψεις τους». Δηλαδή, οι αγορές χρήματος έχουν χτίσει τη δική τους «παντοδυναμία». Σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους, όπως και σε αυτήν του Μεσαίωνα άλλωστε, τέτοια «παντοδυναμία» είχε και απολάμβανε μόνον ο Θεός και οι επί γης «εκπρόσωποί» του.
[52] Αντώνης Καρακούσης, «Η Bαβέλ του νέου κόσμου δεν είναι πια υπερασπίσιμη!», Το Βήμα, 14 Ιανουαρίου 2015. Το άρθρο είχε τον υπότιτλο: «Γεννά βίαια γεγονότα, προκαλεί κοινωνικές συγκρούσεις. Επιβάλλεται το ταχύτερο νέα παγκόσμια συμφωνία».
[53] Και ίσως η ψυχανάλυση να είναι ο πυλώνας του καστοριαδικού έργου (βλ. και σημείωση # 38) που είναι ο πιο αγνοημένος και υποτιμημένος στην Ελλάδα. Αξίζει εδώ να σημειωθεί πως γίνονται αξιόλογες προσπάθειες ερμηνείας του λαβυρινθώδους, ως προς τη δομή και το περιεχόμενο, καστοριαδικού έργου, αλλά και αναμέτρησης με τη σκέψη του Καστοριάδη. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους: Γιώργο Λ. Ευαγγελόπουλο, Γιώργο Ν. Οικονόμου, Θεοφάνη Τάση, Γιώργο Ν. Πολίτη. Σε αρκετούς τομείς επιτυγχάνουν αξιόλογα αποτελέσματα ερμηνείας του έργου του Καστοριάδη. Κάπως βέβαια αποτυγχάνουν σε άλλους τομείς, διότι επικεντρώνονται μόνο στους δύο από τους τρεις πυλώνες του καστοριαδικού έργου. Ο 3ος πυλώνας είναι το κλειδί της σκέψης του Καστοριάδη· στον πυλώνα αυτό «αφίχθηκε» ο στοχαστής και, αν κάποιος θέλει να κάνει μια φιλότιμη προσπάθεια αποτίμησης του συνολικού έργου του ή μέρους του, είναι καλό να μπαίνει στον λαβύρινθο κρατώντας το σωστό κλειδί, δηλαδή το κλειδί υπ’ αριθμόν 3. Η ψυχανάλυση, μια «πρακτικο-ποιητική δραστηριότητα» για τον Καστοριάδη, ήρθε προς το τέλος της μακράς πορείας του και αυτό από μόνο του δείχνει πως τα πάντα αρχίζουν από την ψυχή –η πολιτική διαδικασία πρωτίστως, η διάσταση της φαντασίας, καθώς επίσης και «το φαντασιακό» απέκτησαν τέτοιο status στο έργο του Καστοριάδη μετά την ενασχόληση του με τη ψυχανάλυση– και αν τα καταληκτικά αποτελέσματα της πολιτικής οργάνωσης δεν υπήρξαν ή δεν είναι τα ιστορικώς αναμενόμενα, είναι γιατί η ψυχή του κάθε ανθρώπου –από το ατομικό προς το συλλογικό επίπεδο– δεν στέκεται στο ύψος των περιστάσεων. Η ψυχή και η αινιγματική ικανότητα της ψυχής στον Καστοριάδη είναι η «αντίληψή της» ως ριζική φαντασία. Η ψυχή του κάθε «συνειδητού υποκειμένου» στέκεται δουλικά απέναντι στη «φαντασιακή σημασία» που είναι ο Θεός. Ίσως θα ήταν καλό οι διάφοροι μελετητές να προσπαθήσουν να διαβάσουν τον ψυχαναλυτή Καστοριάδη και έπειτα να ξαναδούν τα γραπτά τους υπό το πρίσμα αυτό. Η έλλειψη προσέγγισης του έργου του Καστοριάδη μέσω και της ψυχανάλυσης αφήνει χωρίς ουσιαστική διερεύνηση και πολλά ζητήματα πολιτικής φιλοσοφίας· ιδίως το «φλέγον» ζήτημα της αυτονομίας, που ξεκινάει «από το δέντρο και πηγάινει προς το δάσος», είναι συνδεδεμένο με την ψυχανάλυση. Και τελειώνoυμε αυτή τη σημείωση με μία φράση από «Τα Χιόνια του Κιλιμάντζαρο» (ταινία του 2011) που μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα: γιατί ο πυλώνας ψυχανάλυση, το κλειδί υπ’ αριθμόν 3 όπως προαναφέραμε, είναι τόσο καθοριστικός; «Αν ποντάρεις σε άλογο μπορεί και να κερδίσεις! Σε άνθρωπο όμως;».
[54] Βλ. το περιοδικό Διαβάζω, Mάιος 1998, τχ. 385, θέμα του μήνα: Κορνήλιος Καστοριάδης 1922-1997, σ. 121-138. Ξεχωρίζει το εντυπωσιακό και πυκνό σε νοήματα, εκτενές άρθρο του Βρασίδα Καραλή με τίτλο: «Κ. Καστοριάδης, ένας απολογισμός, μια ερμηνεία».
[55] Νίκος Δαββέτας, «Ιστορικά φάουλ» (Εφημερίδα των Συντακτών, Δεκέμβριος 2012). Διαβάζουμε «…οι αυθεντικοί μυθιστοριογράφοι, παρά τις τυχόν [ιστορικές] αβλεψίες, αποτυπώνουν καλύτερα το κλίμα μιας εποχής εισάγοντας την περιπέτεια του ατόμου στην Ιστορία. Γι’αυτό και ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Γκράμσι αργότερα, κατέφυγαν κατ’ επανάληψη στον μυθιστορηματικό λόγο ως μια πηγή πληροφοριών, απαραίτητων για την κατανόηση του κόσμου…».
[56] Σώτη Τριανταφύλλου, «It’s later than you think» (Athens Voice, 15-21 Ιανουαρίου 2015). Εκεί διαβάζουμε: «Αυτό δεν σημαίνει πως λείπουν οι μετριοπαθείς μουσουλμάνοι: ανάμεσα τους, ο Αμερικανός λόγιος Χάμζα Γιουσούφ προτείνει στους μουσουλμάνους ‘που μισούν τη Δύση’ να μεταναστεύσουν σε κάποια μουσουλμανική χώρα. Αν τολμούσε να το ξεστομίσει αυτό ένας δυτικός θα ξεσπούσε πόλεμος». Και πιο κάτω: «Ο ισλαμισμός, ως πολιτική ιδεολογία και πρόγραμμα, είναι κυρίαρχος στο εσωτερικό των μουσουλμανικών κοινοτήτων και υποστηρίζεται από ισχυρές μουσουλμανικές χώρες (Σαουδική Αραβία, Κατάρ, Τουρκία) και ισλαμικές θρησκευτικές αρχές, που διαδίδουν εξτρεμιστικά μηνύματα θρησκευτικού και πολιτικού φανατισμού».
[57] Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο γράφτηκε το 1848 για να εξυπηρετήσει πρακτικούς σκοπούς της περιόδου και απηχεί στοχεύσεις και οραματισμούς (ευρωπαϊκές προλεταριακές επαναστάσεις) που τότε είχαν έναν ορισμένο βαθμό βασιμότητας, εκλήφθηκε στη συνέχεια, με τον καθοριστικό ρόλο του αντιδημοκρατικού πνεύματος κατοπινών ηγεσιών, ως επιτομή εσχατολογικών προβλέψεων και μεσσιανικών επαγγελιών (πρβλ. Έ. Χομπσμπάουμ, «Εισαγωγή», Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σ. 29-42). Εκατό χρόνια μετά, το 1948 ιδρύεται στο Παρίσι η ομάδα «Socialisme ou Barbarie» του Καστοριάδη, μαζί με τον Κλοντ Λεφόρ. Το 1949 ξεκινά και η έκδοση της ομώνυμης επιθεώρησης, η οποία ασκεί δριμεία, καταλυτική και προφητική κριτική στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης και στον εφαρμοσμένο μαρξισμό της εποχής. Και με εμψυχωτή τον Καστοριάδη, η επιθεώρηση διέβλεψε νωρίς πως αυτό που τελικώς εφαρμόστηκε ήταν τόσο απάνθρωπο, για 7 δεκαετίες στη Ρωσία και 4 δεκαετίες στις Ανατολικές Χώρες, που έκανε τον καπιταλισμό, όπως χαρακτηριστικά δήλωνε ο Καστοριάδης «να φαντάζει παράδεισος». Η τελική έκβαση της οικοδόμησης του «υπαρκτού σοσιαλισμού» δείχνει ότι το κομμουνιστικό όραμα, τουλάχιστον κατά τη συγκεκριμένη ιστορική φάση, λειτούργησε ως εξαπάτηση από τη μεριά των ηγεσιών και ως αυταπάτη από τη μεριά των λαϊκών μαζών.
[58] Βλ. σχετικά το ιδιαίτερα ενδιαφέρον πόνημα του Κωνσταντίνου Ράντη με τίτλο Καστοριάδης και Μαρξ, Ύψιλον / Βιβλία, Αθήνα 2004. Μια σύγχρονη ματιά στο έργο του Μαρξ και μετά από τις καθοριστικές εξελίξεις των πρόσφατων δεκαετιών αξιοποιεί, μεταξύ άλλων, και την κριτική παρέμβαση του Καστοριάδη. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά (σ. 40-41): «Σήμερα, και αφού ήδη κατέρρευσε ο ‘ανύπαρκτος σοσιαλισμός’, και κόπασε η μαζική υστερία για το τέλος της ιστορίας, τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά [σε σχέση με την εποχή της Φαντασιακής Θέσμισης της Κοινωνίας]. Δεν μπορεί να συγκροτηθεί καμία εναλλακτική θεωρία χωρίς την κριτική της πολιτικής οικονομίας, χωρίς τη θεωρία της αξίας, έστω και αν τα προβλήματα, στα οποία αυτή εμφανώς δεν μπορεί να απαντήσει έχουν πολλαπλασιαστεί, γιατί η ουσιώδης καπιταλιστική διαδικασία συσσώρευσης και εκμετάλλευσης εξακολουθεί να υφίσταται, έστω και αν κρύβεται πίσω από νέες μορφές εμφάνισης. Η Κριτική Θεωρία πρέπει επομένως να προχωρήσει με τον Μαρξ και συνάμα ενάντια στον Μαρξ. Αυτό είναι το σημερινό παράδοξο.»
[59] Η επικράτηση του ΣΥΡΙΖΑ στην ελληνική πολιτική σκηνή το 2015 (η οποία είχε προετοιμαστεί και προαναγγελθεί στις ευρωεκλογές και τις περιφερειακές εκλογές του 2014) υπήρξε, με δεδομένο το μικρό μέγεθος της χώρας, φαινόμενο που φάνηκε να ανατρέπει διαμορφωμένες και παγιωμένες καταστάσεις και ισορροπίες, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η εξέλιξη, βέβαια, δεν προδιαγράφεται ανάλογη των αρχικών επαγγελιών. Το βέβαιο είναι ότι μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας, χάρη και στους επιδέξιους χειρισμούς σχετικά νέων και άφθαρτων πολιτικών του χώρου, εμπιστεύτηκε τον φορέα εκείνο που κατάφερε να πείσει ότι μπορεί να κάνει πράξη την ευόδωση της ελπίδας, η οποία ούτως ή άλλως αποτελούσε ζωτική ανάγκη μιας πολλαπλά χειμαζόμενης κοινωνίας. Η διαχείριση της ελπίδας, από την άλλη, είναι, όπως πάντα στην ιστορία, μια δύσκολη υπόθεση, για λόγους εξωγενείς και ενδογενείς, συνεπώς και τα διακυβεύματα υψηλά.
[60] Με το που άρχισε ο 21ος αιώνας, είδαμε μεγάλα τρομοκρατικά χτυπήματα εκτός της Νέας Υόρκης με τα 2996 θύματα, στη Μαδρίτη το 2004 με 191 θύματα και στο Λονδίνο το 2005 με τα 56 θύματα.
[61] Και μόλις λίγες ώρες αργότερα, «Je suis Charlie» ήσαν οι τρείς λέξεις που έγιναν το αυθόρμητο και λαϊκό σύνθημα της Δύσης. Και δυστυχώς, μετά την επίθεση οι αντιδραστικές δυνάμεις της Δύσης θα ξαναβρούν την ευκαιρία να προωθήσουν το δόγμα περί «σύγκρουσης πολιτισμών», περί σύγκρουσης γιγάντων, μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
[62] Κατά τη διάρκεια της επίθεσης, ο 24χρονος μουσουλμάνος ήρωας και μετανάστης από το Μαλί Λασάνα Μπαθίλι οδήγησε περίπου 15 Εβραίους και Χριστιανούς πελάτες στο ψυγείο του παντοπωλείου, τους είπε να κάνουν ησυχία, έσβησε το φως και το αποσυνέδεσε από το ηλεκτρικό ρεύμα. Έτσι τους έσωσε τη ζωή, θυμίζοντας σε όλους πως προέχει ο άνθρωπος και έπονται οι «φαντασιακές σημασίες», με κυριότερη αυτή του Θεού.
[63] Γιώργος N. Οικονόμου, «Δημοκρατία και Απομεγέθυνση», Εφημερίδα των Συντακτών, 12 Αυγούστου 2014. Στο άρθρο αυτό ο Οικονόμου δικαίως και πολύ εύστοχα μιλάει για απομεγέθυνση των σημερινών φαντασιακών σημασιών και αυτό βέβαια θα συμβεί, ταυτόχρονα, σε μία προσπάθεια απαγκίστρωσης από τον σημερινό τρόπο λειτουργίας του καπιταλισμού (της απόλυτης οικονομικής κυριαρχίας του 1% του πληθυσμού σύμφωνα και με τον Τομά Πικετύ, πρβλ. σημ. 50) αλλά και από τον σημερινό τρόπο λειτουργίας του κοινοβουλευτικού συστήματος (μορφή εκλεπτυσμένης ολιγαρχίας). Ο Γιώργος Οικονόμου ανήκει στους ενδιαφέροντες και δημιουργικά σκεπτόμενους ερμηνευτές του καστοριαδικού έργου, με βασική έμφαση και εστίαση στη σύγχρονη ελλαδική πραγματικότητα.
[64] Η ακριβής διατύπωση του συγκεκριμένου στίχου που μας παραδίδει ο Σαίξπηρ στον Hamlet έχει ως εξής: «The world’s a prison and Denmark one of the worst wards» («ο κόσμος είναι φυλακή και η Δανία ένα απ’ τα χειρότερα κελιά»).
[65] Πριν εκπνεύσει το 2014, 135 μαθητές σε σχολείο, παιδιά δηλαδή, σκοτώθηκαν από τους ένοπλους εκτελεστές Ταλιμπάν στο Πακιστάν, κάτι που δικαιολογημένα προκάλεσε μεγάλο σοκ στην παγκόσμια κοινή γνώμη. Φαίνεται σαν να έχει σταματήσει η λογική στο μυαλό όλων αυτών που δεν έχουν κανένα όριο, αλλά ούτε και κανέναν ηθικό φραγμό.
[66] Αυτοί οι ευγενικοί γίγαντες αποδεκατίστηκαν τον 18ο αιώνα για να φωτίζει το λίπος τους τους περίπου 15000 φανοστάτες του Λονδίνου, της Μέκκας της Βιομηχανικής Επανάστασης (και της Δύσης). Και ευτυχώς που αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται το υγραέριο εγκαίρως, ειδάλλως σήμερα θα είχαν παντελώς εξαφανιστεί.
[67] Συνήθως, βλέπουμε τους ήρωες του Σαίξπηρ, να έχουν ένα «εντυπωσιακό» τέλος: να αποκεφαλίζονται, να δηλητηριάζονται, να μαχαιρώνονται, ακόμη και πίσω από την κουρτίνα, να αυτομαχαιρώνονται, να πηδάνε από το παράθυρο ή να τους κυνηγάει αρκούδα. Η τραγικότητα των θανάτων των ηρώων του Σαίξπηρ οικοδόμησε έτσι την αθανασία του συγγραφέα που τους δημιούργησε.
[68] Και όταν μιλάμε για την ανθρωπότητα, μιλάμε για όλους τους ανθρώπους και, είναι καλό να έχουμε υπ’ όψιν πως «ο τωρινός παγκόσμιος πληθυσμός αριθμεί μόνο το 7 τοις εκατό από όλους τους ανθρώπους που έχουν ποτέ ζήσει» (Financial Times, Weekend 10./11.4.2010). «Κάθε άνθρωπος στη γη είναι απόγονος όλων των αρχόντων και όλων των σκλάβων που έζησαν ως τώρα» έγραψε αποφθεγματικά o Χαλίλ Γκιμπράν.
*Ο Γιώργος H. Ηλιόπουλος (Αθήνα 1965-) είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Freie Universität Βερολίνου, συγγραφέας και μεταφραστής (τώρα ζει στο Ντύσσελντορφ, Γερμανία). Έχει μεταφράσει στα ελληνικά, μεταξύ άλλων, έργα των Georg Hegel, Martin Heidegger και Hans-Georg Gadamer.
Ο Δημήτρης Ελέας (Αθήνα 1973-) σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Λονδίνο και είναι συγγραφέας/ερευνητής (τώρα ζει στο Παραλίμνι, Κύπρος). Έχει γράψει και δημοσιεύσει διάφορα κείμενα, άρθρα και βιβλία στα ελληνικά και στα αγγλικά: Γυναίκες (1994), Ten Texts (2007), Εκκεντρικές Σημειώσεις (2013), Ιδιωτικός Κορνήλιος: Προσωπική μαρτυρία για τον Καστοριάδη (2014).
